Trust Me, I'm An Artist is een prikkelend concept waarin kunstenaars de ethische grenzen van opkomende (bio)technologieën verkennen. Nieuw is dat ze zich, net als wetenschappers, moeten verantwoorden voor een ethische commissie. Prof. Dr. Sabine Roeser nam twee keer zitting in zo'n commissie. “Die ervaring heeft me echt aan het denken gezet.” De door Waag georganiseerde tentoonstelling Trust Me, I'm An Artist is in het weekend van 24-25 juni voor het laatst te zien in Het Glazen Huis in het Amstelpark.
“Ik had een enorme brainwave toen ik een paar jaar geleden kunstenaars ontdekte die met nieuwe technologieën werken. Dat is mijn nieuwe onderzoeksonderwerp!”, zo vertelt Prof. Dr. Sabine Roeser, hoogleraar Ethiek aan de TU Delft, enthousiast aan de telefoon. “Ik wilde namelijk weten hoe dit soort werken een positieve bijdrage kunnen leveren aan het kritisch denken over de morele aspecten van nieuwe technologieën, juist ook omdat kunst ons vaak emotioneert.”
In eerder onderzoek wees ze al op het belang van emoties in debatten over de risico's van nieuwe technologieën, omdat ze belangrijke morele inzichten kunnen geven. “Angst voor de negatieve gevolgen zegt meer over de impact van die nieuwe technologieën op het dagelijks leven dan alleen maar getalletjes en statistieken. Emoties zoals verantwoordelijkheidsgevoel, verontwaardiging of walging leggen allerlei morele inzichten bloot die we niet kunnen opsporen als we puur wetenschappelijk kijken.”
Fluorescerend konijn
Doordat kunstwerken provocatief zijn en nieuwe dimensies blootleggen, kunnen ze morele aspecten heel helder voor het voetlicht brengen, stelt Roeser. “Kunstenaars denken per definitie out-of-the-box, ze zoeken de grenzen op en gaan verder dan wat wetenschappelijk te rechtvaardigen of te verwachten is.” Dat kan soms best tot weerstand leiden, denk aan het fluorescerende konijn Alba van Eduardo Kac. Veel wetenschappers vonden dat het genetische manipulatie in een kwaad daglicht stelde. Roeser, zelf opgeleid als kunstenaar, vertelt lachend dat sommige wetenschappers denken dat kunstenaars controversiële onderzoeken mooi aan de samenleving kunnen uitleggen. “Zo van: het is allemaal prima en veilig wat we doen. Ja, dan moeten ze een marketingbureau inhuren, zo werkt het natuurlijk niet. Kunstenaars moeten – net als wetenschappers overigens – onafhankelijk zijn, anders ondermijn je waar ze zo goed in zijn.” Ook haar wordt wel eens gevraagd hoe onderzoekers ervoor kunnen zorgen dat mensen nieuwe technologieën accepteren. “Dan zijn ze aan het verkeerde adres, het gaat mij om de morele reflectie. Uiteindelijk moet die leiden tot wat wij maatschappelijk verantwoord innoveren noemen, dat wil zeggen tot inzicht in hoe nieuwe technologieën zich op een moreel verantwoorde manier kunnen ontwikkelen.”
Zelfcensuur
De kunstwerken in de tentoonstelling Trust Me, I'm An Artist zijn het resultaat van een serie performances die tussen 2015 en 2017 in verschillende Europese steden plaatsvonden. Kunstenaars presenteerden hierin een ethisch complex kunstwerk aan een ethische commissie. Anders dan in de wetenschap gebruikelijk is, waren de bijeenkomsten toegankelijk voor publiek. “Wat ik interessant vond bij de twee keer dat ik aanwezig was, is de vraag: mogen deze kunstenaars nou eigenlijk dingen die wetenschappers niet mogen?”, zegt Roeser. Ze is zelf voorzitter van het Human Research Ethics Committee, waar al het mensgebonden onderzoek van TU Delft, al is het maar een mondelinge enquete, wordt getoetst. “We hanteren heel strenge richtlijnen en laten regelmatig onderzoeken aanpassen. Maar wat doen we met kunstenaars die in hetzelfde domein opereren?”
Bij de presentatie van het werk Cellular Propeller paste kunstenaar Howard Boland bijvoorbeeld in zekere zin zelfcensuur toe. Aanvankelijk werkte hij met hartcellen van ratten, net als biotechnologen. Roeser: “In hun geval kun je dat rechtvaardigen omdat ze op zoek zijn naar medische doorbraken, vond Boland. Hij beargumenteerde dat hij het in zijn geval minder verantwoord vond om dierenleed te veroorzaken. Heel nobel, maar zijn werk werd daardoor minder sterk. Het was eerst een heel mooi, subtiel beeldend werk, met zwevende, dwarrelende hartcellen die net kleine propellertjes leken. Uiteindelijk gebruikte hij zijn eigen zaadcellen en werd het een race tussen de zaadcellen als commentaar op de mannelijkheidsidealen. Het zou dus kunnen dat ethisch verantwoorder werk artistiek minder prikkelend is.”
Trilemma
Volgens Roeser illustreert deze situatie een ingewikkeld trilemma. “Aan de ene kant kunnen kunstwerken licht werpen op de ethische aspecten van die technologieën, maar aan de werken zelf zitten ook weer ethische aspecten. Het is nog niet duidelijk of we dezelfde regels moeten aanhouden als in de wetenschap, want in principe kunnen ze dezelfde schade aanrichten. Of moeten kunstenaars juist vrijer worden gelaten – het is toch vaak kleinschaliger. En doe je de kunst nog recht als je kunstenaars strengere regels oplegt? Het lijkt me heel interessant om dat verder te onderzoeken.” En zo heeft de deelname aan Trust Me, I'm An Artist een andere dimensie aan haar onderzoek toegevoegd. “Daar was ik waarschijnlijk niet opgekomen als ik niet aan Trust Me had meegedaan.”
De andere performance waarbij Roeser aanwezig was, is Be-wildering van Jennifer Willet en Kira O’Reilly. De kunstenaars hielden zich niet aan het afgesproken format maar speelden ermee, wat tot enige discussie binnen de ethische commissie leidde. “Ik vond dat zelf juist erg amusant, dat kun je van kunstenaars verwachten. Het leidde tot reflectie op meta-niveau: je gaat ook over je eigen rol als commissie en het format zelf nadenken.”
Glitter
Kunstwerken kunnen emoties oproepen die leiden tot een dieper inzicht in de morele aspecten van een technologie. Roeser vertelt over een bijzondere emotionele ervaring tijdens de performance Be-wildering, toen een van de kunstenaressen, Kira O’Reilly, groene glitter over een dode zalm strooide. “Ik had nooit van mijn leven verwacht dat dat er zó mooi uit zou zien, volgens mij waren we allemaal sprakeloos. Wat dat dan precies ethisch gezien losmaakt... Het was heel dubbel, want je voelt medelijden met die enorme vis, die met veel ontzag wordt gedragen. Dat die glitter uitgestrooid wordt, vond ik echt een sublieme esthetische ervaring die niet in woorden te vatten is, maar die je tegelijk aan het denken zet over hoe we met de natuur omgaan. We hebben wel als commissie voorgesteld om biologisch afbreekbare glitter te gebruiken; het is toch zonde als je een probleem aankaart en de facto hetzelfde doet. De uitvoering straalde veel respect voor de natuur uit, heel mooi. In die zin heeft zo'n performance een sterkere boodschap dan wanneer je er alleen in theorie over zou nadenken.”
Roeser ziet zeker een toekomst voor soortgelijke projecten. “Veel kunstenaars zijn gefascineerd door nieuwe technologieën en spelen met de ambiguïteit ervan. Dat kan ons helpen beter kritisch na te denken over de morele voor- en nadelen. Misschien leidt dat soms tot werken die niet direct nuttig lijken of maken ze soms dingen juist ingewikkelder. De oplossing hiervoor is een grote 'speeltuin' voor allerlei kunstenaars, diversiteit zorgt ervoor dat er vanzelf vele facetten bediend worden. Kunstenaars zijn immers niet graag volgers, ze zullen allemaal het liefste iets anders uitproberen.”
- Lees ook dit artikel in Het Parool
- Fotoalbum van de performance Be-wildering
- Videoregistratie van Be-wildering
