Verantwoorde en duurzame digitalisering in plaats van nauwe AI focus

Door Marleen Stikker, Roel Dobbe, Daniel Mügge

De komende regering staat voor een fundamentele keuze in digitaal beleid: jaagt zij AI en rekenkracht aan als vermeende economische wondermiddelen, zonder heldere route naar duurzaam succes en met “maatschappelijke impact” louter als nabrander? Of gebruikt zij maatschappelijk nut en publieke waarden als kompas voor ambitieuze, doelgerichte investeringen en voor beleid dat keuzes durft te maken voor wenselijke maar ook tegen schadelijke AI? 

Het is essentieel dat die tweede route gekozen wordt: de AI-economie moet in dienst staan van de Nederlandse maatschappij, niet andersom. Wat behelst deze route, en waarom is zij de juiste keuze? 

Speerpunten voor de formatie 

1. Creëer een Ministerie van Digitale Zaken als coördinerend ministerie, verantwoordelijk voor zorgvuldige afweging rond AI beleid en investeringen geredeneerd vanuit fundamentele waarden en met oog voor maatschappij-brede impact. Het faciliteert hoe domeinministeries kennis opbouwen en samenwerken op structurele digitaliseringsvraagstukken. (1) 
2. Nederland bouwt haar wereldwijd leidende rol op verantwoorde digitalisering uit met structuurinvesteringen in zowel onderzoek als het innoveren en opschalen van succesvolle AI systemen en governance, met leiderschap binnen de overheid (inclusief op regelgeving en handhaving), en met eerlijk perspectief voor het maatschappelijk middenveld en kansen voor het bedrijfsleven in de breedte (niet alleen tech-bedrijven). (2)
3. Nederland maakt werk van duurzame digitalisering met gerichte, diepe investeringen in R&D naar veel efficiëntere AI modellen en toepassingen en in nieuwe circulaire chiptechnologie. 
4. Kabinet en kamer nemen de lead in Europa om met wet- en regelgeving de eigendomsstructuren van kritieke digitale infrastructuur en organisaties beter te beleggen in de samenleving. (3)

Deze adviezen sluiten aan bij de doelstellingen van een breed spectrum van ondernemers, publieke en maatschappelijke organisaties (4) en kennisinstellingen. Zij bepleiten een AI-beleid dat nieuwe technologie in dienst stelt van overkoepelende maatschappelijke doelen zoals betere zorg en onderwijs, efficiënte en doelgerichte dienstverlening door de overheid, maar ook maatschappelijke cohesie en duurzame economische ontwikkeling. Daarmee bedient deze insteek verschillende kleuren in de mogelijke coalitievormen. 

Dwalingen van een nauw perspectief 

Veel prominente adviezen over AI-beleid hebben een nauw perspectief: AI word gereduceerd tot een technologie-race die niet verloren mag worden of tot een economisch tovermiddel. Zes problematische uitgangspunten keren regelmatig terug: 

1. Men redeneert vanuit technologie zelf in plaats van de complexe maatschappelijke impact. AI wordt onterecht als een doel op zich neergezet. 
2. Nauwe economische perspectieven domineren. Maar niet elk AI-verdienmodel heeft maatschappelijke meerwaarde, en niet elke wenselijke toepassing rendeert. 
3. Vaak ontbreekt een visie op wat economisch succesvolle AI en maatschappelijk wenselijke digitalisering is. Alleen “aanjagen” garandeert geen positieve uitkomsten. 
4. Veel rapporten en adviezen bouwen op het inmiddels ontkrachte idee dat, vanwege scaling laws, AI modellen almaar groter moeten worden en meedogenloze energie-investeringen vereisen.(5) Een succesvolle klimaattransitie wordt onnodig gedwarsboomd. 
5. Bestaande afspraken op klimaat en rechtsstaat krijgen amper aandacht. 
6. Soevereiniteit op lange termijn wordt niet gewaarborgd en er zijn geen strategieën om te voorkomen dat lokale start-ups alsnog worden opgekocht door big tech. 

Achtergrond

AI technologie heeft grote maatschappelijk en economisch ontwrichtende gevolgen. Het is aan de overheid om digitalisering zo te sturen dat de baten van deze transformatie voor Nederlandse burgers, bedrijven en gemeenschappen maximaal zijn en de kosten minimaal. 

Naast welvaartsverlies door hoge uitgaven voor AI infrastructuur, zijn de kosten niet louter economisch. Ongeremde digitalisering tast onderwijs en het medialandschap aan; democratie, waarheidsvinding, gelijkheid van burgers en maatschappelijke cohesie staan onder druk. Energie-intensieve en niet-circulaire datacentra schaden het milieu en onze toekomst. Digitale systemen worden steeds vaker gebruikt om keuze- en bewegingsvrijheid van burgers te beperken - door oppermachtige tech-platforms eveneens als door bemoeizuchtige buitenlandse overheden. 

Daar tegenover staan de baten van AI die doelgericht wordt ingezet: in de wetenschap of in de landbouw; om efficiëntie middels betere robots te verhogen en om resources te sparen; om processen te optimaliseren en om data beter te kunnen analyseren. 

De actuele AI-hype suggereert echter dat wij de toekomst verliezen als we AI niet alom aanjagen. Dat beeld klopt niet. Van veel AI-investeringen zoals die nu in de VS gedaan worden is volstrekt onduidelijk hoe die ooit winstgevend zullen worden. AI bedrijven lijden astronomische verliezen en komen steeds meer in het nauw;(6) creatief boekhouden en een push voor overhaaste deregulering moet investeerders tevreden houden.(7) Duurzaam digitaal beleid moet deze misleidende AI hype weerstaan. 

Verantwoorde digitalisering als maatschappelijke én economische focus 

Het wordt steeds duidelijker dat economisch en maatschappelijk succesvolle AI en andere digitale toepassingen van dezelfde principes profiteren: 

• Digitale technologie moet aansluiten bij de dagelijkse praktijk van burgers en professionals en grip bieden op AI. Doet zij dat niet, is zij eerder ontwrichtend dan waardevol - ook economisch. 
• Daarmee wordt bestaande sectors-specifieke kennis - bijvoorbeeld in de zorg of het onderwijs – beter gebruikt en kunnen efficiëntere en beter uitlegbare toepassingen gebouwd worden. 
• Publieke waarden en doelstellingen moeten integraal meegenomen worden in het ontwerp van AI toepassingen en digitale infrastructuur. Dat maakt AI investeringen niet alleen maatschappelijk relevant maar door hun doeltreffendheid juist ook economisch zinvol.  

Voor zinvolle AI en digitalisering - ook in economisch opzicht - zijn uitgebalanceerd beleid en investeringen nodig: wat is wenselijke digitalisering en verdient steun en aanmoediging, en wat is onwenselijk en kan en moet worden afgeremd? Dit beleid, waar Nederlandse burgers en bedrijven beter van worden, vergt een digitaal ministerie met een brede maar heldere opdracht: verantwoorde digitalisering.

Bronnen 

1. R. Dobbe, Help onze democratie stutten tegen de stormvloed die techoligarchen gecreëerd hebben, de Volkskrant. 10 november 2025. https://www.volkskrant.nl/columns-opinie/opinie-help-onze-democratie-stutten-tegen-de-stormvloed-die-techoligarchen-gecreeerd-hebben~b23844b7/  ↑
2. D. Mügge, M. Stikker, AI zou een politieke topprioriteit moeten zijn, NRC, 22 oktober 2025. https://www.nrc.nl/nieuws/2025/10/22/ai-zou-een-politieke-topprioriteit-moeten-zijn-a4909946 ↑
3. G. Koren and R. Passchier, Opinie: Zo voorkomen we dat DigiD of MijnOverheid zomaar in Amerikaanse handen komen, de Volkskrant, 28 november 2025. https://www.volkskrant.nl/columns-opinie/opinie-zo-voorkomen-we-dat-digid-of-mijnoverheid-zomaar-in-amerikaanse-handen-komen~b63562c6/ ↑
4. Meer dan 2000 maatschappelijke organisaties sturen brief aan de informateur: maak ruimte voor digitalisering, PublicSpaces.net. 27 november 2025. https://publicspaces.net/2025/11/27/brief-aan-de-informateur-maak-ruimte-voor-digitalisering/ ↑
5. G. Varoquaux, S. Luccioni, and M. Whittaker, Hype, Sustainability, and the Price of the Bigger-is-Better Paradigm in AI, in: Proceedings of the 2025 ACM Conference on Fairness, Accountability, and Transparency, Athens Greece: ACM, June 2025, pp. 61–75. https://arxiv.org/abs/2409.14160 ↑
6. B. Elder, OpenAI needs to raise at least $207bn by 2030 so it can continue to lose money, HSBC estimates, Financial Times, Nov. 25, 2025. https://www.ft.com/content/23e54a28-6f63-4533-ab96-3756d9c88bad ↑
7. D. Thompson, This Is How the AI Bubble Will Pop, 2 oktober 2025. https://www.derekthompson.org/p/this-is-how-the-ai-bubble-will-pop ↑