Erfgoed definiëren we als gebouwen, voorwerpen en tradities van het heden, die afkomstig zijn uit het verleden, en die we willen bewaren voor de toekomst. Vaak wordt het label erfgoed ergens opgeplakt door een museumconservator of een andere ‘expert’. Maar er zijn ook stemmen die zeggen dat erfgoed gemaakt wordt: dat het ontstaat vanuit emotie en dat we daar allemaal een stem in (zouden moeten) hebben. Binnen deze denkrichting wordt erfgoed gemaakt door mensen die bepaalde voorwerpen, praktijken, ideeën, gebouwen en plekken als hun erfgoed zien. In dat proces van erfgoed maken zien we dat een item niet altijd eensgezinde emoties oproept, maar dat het mensen ook bezorgd kan maken, of dat het zorgt voor (heftige) discussies. Voor veel musea en archieven is het een uitdaging om aan al die verschillende perspectieven, verhalen en geluiden gehoor te geven en ze zichtbaar te maken in collecties en presentaties.
Het door Hester Dibbits (Reinwardt Academie) en Marlous Willemsen (Imagine IC) ontwikkelde concept van emotienetwerken is een manier om die uiteenlopende perspectieven inzichtelijk te maken. Emotienetwerken is zowel een concept als een methodologie. Het is een manier van denken en werken om het begrip van erfgoed en de dynamiek rondom erfgoed te verbeteren. Dat gebeurt door te visualiseren welke posities mensen innemen ten aanzien van een erfgoed-item, maar ook hoe die posities kunnen veranderen in gesprek met elkaar. Zo wordt een meer gelaagde benadering van erfgoed aangereikt. Emotienetwerken is dan ook een werkwoord: het is een activiteit waarbij deelnemers via een actieve gespreksvorm worden betrokken bij erfgoed en het proces van erfgoed maken. De afgelopen jaren zijn er door Reinwardt Academie en Imagine IC veel emotienetwerksessies georganiseerd en de methodiek wordt iteratief doorontwikkeld.
In het project Digitaal Dynamisch Documenteren (DDD) onderzoeken Imagine IC en Waag hoe emotienetwerken als concept in combinatie met interactieve technologie kan worden ingezet. Het doel is om bezoekers als onderdeel van een tentoonstelling te laten reflecteren op, en eventueel bij te laten dragen aan, het verhaal van een collectie. Zo worden emoties, meningen en associaties toegankelijk gemaakt. Hiermee willen we individuele tentoonstellingsbezoekers een andere, meer actieve verhouding tot erfgoed laten aangaan. De centrale vraag daarbij is of we een dynamisch ‘bijschrift’ kunnen maken, waarin uiteenlopende en veranderlijke gevoelens, associaties, meningen en belangen rond een object inzichtelijk worden. Kunnen we bezoekers laten ervaren dat objecten nooit één vaste betekenis hebben? In het project wordt een vertaalslag gemaakt van de dynamische, sociale methode die emotienetwerken nu vooral is - relevant voor de aanwezigen, maar lastig overdraagbaar naar anderen - naar een vaste presentatievorm in de tentoonstelling van Imagine IC.
In de finale publicatie presenteren we de ontwikkelde interactieve installatie, maar willen we vooral ook onze leerervaring delen. We hebben verschillende invalshoeken, concepten en interactiemechanismen verkend, voordat we tot onze keuze kwamen. En ook díe keuze is niet de enige mogelijke route om tot gelaagde en dynamische manieren van presentatie van erfgoed te komen.
We hebben onderzocht welke presentatievormen vanuit de context van emotienetwerken een toevoeging zouden kunnen bieden aan de bezoekerservaring. Hoe kunnen gelaagde perspectieven op een aansprekende en genuanceerde manier het denken en handelen van bezoekers beïnvloeden? Hoe zorgen we dat de geëxpliciteerde emoties niet (te) sturend of dominant worden in de bezoekerservaring? En zouden we de veranderende emoties van bezoekers onder invloed van de installatie eventueel kunnen vangen en deelbaar maken?
De drive om het begrip van alledaagse erfgoed-interacties – bij erfgoedprofessionals én bij individuele bezoekers - te vergroten, kan worden gezien in de context van de hedendaagse identiteitspolitiek en polarisatie, en hun effecten op ons sociale weefsel. Waar het professionele erfgoedveld vaak met statische noties van gemeenschappen werkt, heeft een aanpak die gevoelig is voor het dynamische, relationele karakter van cultuur toegevoegde waarde. Daarnaast denken wij dat de huidige samenleving er veel baat bij zou hebben om meer erfgoedwijs te zijn: steeds gevoeliger voor het samenspel tussen belangen en emoties rond erfgoed. Inzicht in het proces van erfgoedvorming stelt mensen in staat om te zien dat erfgoed - inclusief erfgoed, dat zij ervaren als ‘eigen’ - geen gegeven is. Het is belangrijk mensen uit te nodigen hun empathie en verbeeldingskracht te gebruiken en een kritische houding aan te nemen ten aanzien van erfgoed. Ook bewustwording van de verschillende sociale dynamieken die binnen groepen spelen, én van hun eigen positionering daarbinnen, spelen hierbij een rol.
Bekijk de publicatie
Dit project wordt mogelijk gemaakt door het AFK (Amsterdams Fonds voor de Kunst).
