Leven in een democratie is niet vanzelfsprekend. Democratie gaat verder dan eens in de zoveel jaar je stem uitbrengen. Zonder actieve burgers die opkomen voor hun belangen kan democratie niet bestaan. Want we krijgen helaas niet allemaal dezelfde ruimte om onze stem te laten horen, maar moeten soms hard werken om op gelijke voet samen te kunnen leven, aldus Hannah Arendt. Maar hoe leren we als kind onderdeel te zijn van een democratie?
Met het project Critical ChangeLabs gaat Waag Futurelab op zoek naar innovatieve vormen om met jongeren het gesprek aan te gaan over democratie. Eva Vesseur, expert maakonderwijs bij Waag, werkte mee aan het project en deelt haar inzichten uit de les die Waag gaf aan vier VMBO-eindexamenklassen in Amersfoort.
Over de les
Een belangrijk aspect van maakonderwijs is de ontwikkeling van handelingsvermogen, waarbij leerlingen leren door experimenteren en doen. Ze krijgen kaders of een opdracht mee, maar blijven volledig verantwoordelijk voor hun eigen maakproces. Tijdens de les in Amersfoort maakten leerlingen in groepjes een uniform met een statement. Ieder groepje maakte een mood board van hun identiteit. Met het gezamenlijke mood board creëerden ze een uniform dat de hele groep representeerde. Door te knippen, naaien en andere ontwerptechnieken te gebruiken, creëerde iedere groep een uniform met thema’s die voor hen belangrijk waren; van racisme tot seksualiteit en klimaat. De uitdaging in de opdracht zat in het gezamenlijk beslissingen nemen over het ontwerp. Om gelijkwaardige samenwerking te ondersteunen werden een aantal democratische principes meegegeven.
Eva merkt hierbij ook op dat de context van de les een rol speelt in hoeverre democratie bespreekbaar wordt in de les. “School is een essentieel democratisch instrument. Iedereen heeft dankzij leerplicht gelijke kansen.” Zo moet en kan iedereen naar school en is er voor iedereen een passend niveau. “Tegelijkertijd zien veel leerlingen dat anders. School voor deze kinderen, wordt niet als democratisch ervaren.” Zij hebben vaak het gevoel dat ze niets te zeggen hebben.
Dat gevoel maakt het lastig om een open gesprek te hebben over democratie. Hoe creëer je een goede setting?
Geef ruimte aan democratische gesprekken
“Een klas is eigenlijk een minisamenleving,” zegt Eva. Er vinden dus al constant gesprekken plaats die (onbewust) onderdeel zijn van democratische processen. Zo ontstond er een gesprek aan het begin van de les over de indeling van de groepen waarin de leerlingen zouden samenwerken. De groepen waren vooraf door de docent bepaald, maar de leerlingen waren het daar niet mee eens. Zij wilden zelf groepjes vormen.
De begeleider maakte ruimte voor verschillende ideeën en meningen om tot een gezamenlijke beslissing te komen. Door de leerlingen te vragen naar de argumenten die zij hadden om zelf groepjes te maken, gingen de leerlingen met argumenten onderbouwen wat ze belangrijk vonden.
'Terwijl je het aan het lesgeven bent, ben je tegelijkertijd met elkaar op democratie aan het reflecteren.'
– Eva Vesseur, expert maakonderwijs bij Waag Futurelab
De invloed van beoordeling
Omdat de les onderdeel was van het lesprogramma van de school, werden de leerlingen beoordeeld. Ze wisten dat de leraar hen beoordeelde op het mood board van hun eigen identiteit, hun kostuum en een reflectieverslag. De focus op de beoordeling weerhield de leerlingen soms van het bespreken van de democratische processen die plaatsvonden tijdens het maken.
“De leerlingen waren erg enthousiast om mee te doen,” zegt Eva, “al vroegen ze ook snel: ‘krijgen we er een cijfer voor?’ en ‘Hoe worden we beoordeeld?’” Dat sloeg gelukkig om toen de leerlingen startten met maken van het mood board en het kostuum. “Tijdens het maken en toen het kostuum klaar was voelden de leerlingen echt eigenaarschap. Ze waren heel blij met alle dingen die ze mochten doen.”
Toch bleek het lastig om het democratisch proces te bespreken met de leerlingen. Veel leerlingen vonden het moeilijk om knelpunten of uitdagingen te benoemen, omdat ze verwachtten dat dit een negatieve invloed zou hebben op hun cijfer. Ze waren dus bang dat ze slechter beoordeeld werden als er iets in het proces niet goed was gegaan. “Zo was er een leerling die toen ik vroeg ‘hoe hebben jullie samengewerkt’ antwoordde met ‘ik geef ons een 9!’”
Een veilige plek is een voorwaarde
Eva ziet dat de lessen het beste werken wanneer leerlingen ruimte voor openheid en empathie ervaren. Het creëren van een veilige plek is daarbij een voorwaarde. School is voor jongeren niet altijd een plek waar ze zich veilig voelen, bijvoorbeeld door prestatiedruk of sociale dynamieken.
Een aantal dingen kunnen helpen bij het creëren van een veilige plek. Denk daarbij aan het creëren van kleinere groepen en de sfeer die wordt bepaald door de vaste leerkracht. Ook kan het helpen om de lessen rondom democratie in een andere omgeving geven dan in het reguliere klaslokaal.
Over Critical Change Labs
Jongeren zijn de toekomst van de democratie. Met het project Critical ChangeLabs onderzoekt Waag hoe we actief burgerschap kunnen stimuleren van jongeren tussen de 11 en 18 jaar. Binnen het project organiseert Waag maakonderwijs-activiteiten die jongeren samen laten nadenken over hoe de toekomst eruit zou kunnen zien. Een belangrijk aspect van maakonderwijs is de ontwikkeling van handelingsvermogen, waarbij leerlingen leren door experimenteren en doen. Ze krijgen kaders of een opdracht mee, maar zijn volledig verantwoordelijk voor hun maakproces. De opdracht doet altijd een beroep op hun creativiteit aan hand van kunst, techniek en wetenschap, bijvoorbeeld door het maken van een zelfbedacht object.
