Waag is in Europa penvoerder van het project More-than-Planet, waarin we samen met onderzoeksinstituten en kunstenaars werken aan nieuwe beeldvormingen van de planeet. Wat bedoelen we als we het over beeldvormingen van de planeet hebben, waarom zijn ze zo belangrijk en hoe relateert dit aan de klimaat- en ecologische crisis? Dat legt Bonnie van Vugt uit in dit essay.
Leestijd: 11 minuten
Wat is de betekenis van de aarde?
Wat een voor de hand liggende vraag, denk je misschien wel. Dat is de wereld, de planeet waar jij en ik op leven.
Maar op welke planeet leef jij? Als je die vraag aan Elon Musk zou stellen, zegt hij misschien: 'een planeet die we in de toekomst gaan verlaten, omdat ik naar Mars wil.' Jijzelf hebt misschien wel een heel ander beeld van de aarde. Nog anders kan het antwoord zijn als je de vraag stelt aan een boer uit Zuid-Europa, die de hitte en droogte van deze zomer nog maar net heeft doorstaan. Het antwoord op de vraag is afhankelijk van wie je hem stelt, en uit welke visuele en filosofische cultuur voor het voorstellen van de aarde deze persoon afkomstig is.
De filosoof Bruno Latour stelde dat er vaak grappend wordt gezegd dat het lijkt ‘alsof we niet op dezelfde planeet wonen’ als mensen elkaar niet begrijpen of het niet met elkaar eens zijn. We kunnen deze uitdrukking echter ook letterlijk nemen, omdat de definitie die mensen van de aarde geven van zoveel verschillende factoren afhankelijk is, dat ze onderling enorm verschillen. En precies die ‘planetary imaginaries’, de manieren waarop wij de planeet verbeelden en afbeelden, zijn belangrijk. Ze hebben invloed op de manier waarop we met de aarde omgaan, bijvoorbeeld wanneer er beleidskeuzes gemaakt moeten worden.
Wanneer we het hebben over de huidige klimaatproblemen, gebruiken we termen zoals de CO2-afdruk en data over hoe de aarde verandert. Klimaatverandering wordt inzichtelijk gemaakt door middel van planetary computation, wat betekent dat computers, die met elkaar zijn verbonden via het internet, samenwerken om enorme hoeveelheden gegevens te verwerken. Deze gegevens helpen ons om klimaatpatronen te begrijpen en toekomstige voorspellingen te doen.
Visualisaties van het klimaat, zoals een afbeelding van de stijgende temperatuur in Europa, kunnen ervoor zorgen dat kwesties politieke aandacht krijgen: ze worden concreet en zijn daardoor aan te vechten. Deze visualisaties van klimaatdata geven ons een realistische en op feiten gebaseerde voorspelling van onze toekomst. Maar paradoxaal genoeg kunnen visualisaties van het klimaat er ook juist voor zorgen dat onze verbeelding van de toekomst van de aarde beperkt blijft.
Filosofe Chiara Bottici legt uit dat dit komt doordat er aan de ene kant ontzettend veel beelden aanwezig zijn in ons leven door digitale technologie en sociale media, maar ook op tv en in de krant. Aan de andere kant lijkt het erop dat er een gebrek aan verbeelding is in de politiek, omdat al deze klimaatbeelden ons in de weg zitten om nieuwe, radicale andere toekomstbeelden van het klimaat voor te stellen. Bottici is niet de enige die het heeft over de ‘crisis van de verbeelding’. Auteurs als Amitav Ghosh noemen de klimaatcrisis ‘een crisis van cultuur en dus van de verbeelding’. Als we ons echt in een crisis van verbeelding bevinden moeten we ons afvragen wat we daaraan kunnen doen. Het lijkt er nu op alsof we simpelweg niet in staat zijn om ons een andere wereld voor te stellen. Daarom zijn, naast deze door planetary computation verkregen milieuconcepten zelf, ook planetary imaginaries belangrijk.
'Een overgang naar een duurzame toekomst vergt een radicale herverbeelding van de aarde, omdat we nieuwe beelden, verhalen en concepten nodig hebben die de huidige overstijgen.'
Planetaire verbeelding
De term ‘planetary imaginaries’ valt lastig in het Nederlands te vertalen, maar duidt op de manieren waarop samenlevingen hun relatie met de planeet vertegenwoordigen en begrijpen. Het concept ‘imaginary’ wordt gebruikt in verschillende disciplines zoals sociologie, antropologie en filosofie, om de collectieve verbeelding van samenlevingen aan te duiden.
De filosoof Charles Taylor spreekt over ‘moderne sociale beeldvormingen’ in zijn werk. Taylor heeft het over “de manier waarop mensen zich hun sociale omgeving ‘voorstellen’.” Die sociale beeldvorming komt vaak niet in theoretische begrippen tot uitdrukking: het wordt overgedragen door beelden, verhalen, afbeeldingen, legenden, mythes, metaforen en memes. “Vaak is specifieke, theoretische kennis voorbehouden aan een kleine minderheid, terwijl het interessante aan sociale beeldvorming is dat ze door grote groepen mensen, zo niet de hele samenleving, wordt gedeeld,” aldus Taylor.
Taylor is geïnteresseerd in beeldvorming in plaats van in kennis, omdat het hierbij gaat over de culturele structuur van een samenleving, en diens dieperliggende normen en waarden. In ons dagelijks taalgebruik maken we meestal niet zo strikt onderscheid tussen ‘beeldvorming’ en ‘cultuur’. Sociale beeldvorming is echter geen synoniem voor cultuur. Beeldvorming is de achtergrond of het mentale territorium dat we nodig hebben om concepten zoals ‘cultuur’, ‘politiek’, en ‘kunst’ te kunnen maken. Deze nuance in het onderscheid tussen ‘beeldvorming’ en ‘cultuur’ wordt pas belangrijk als we willen begrijpen hoe samenlevingen grote veranderingen ondergaan, zoals de overgang van de jagers-verzamelaarssamenleving naar de agrarische samenleving, of van de moderne, industriële naar de informatie- samenleving.
In de pre-moderne samenleving ging bijvoorbeeld de dominante sociale beeldvorming volledig uit van een ‘goddelijke orde’, waarin God en de koning de heersers waren over iedereen. Het wereldbeeld van mensen werd gedomineerd door religie. Hier begon verandering in te komen tijdens de Verlichting, waarin de wereld niet meer werd bekeken vanuit de ‘goddelijke orde’, maar vanuit een wetenschappelijk rationalisme. Vandaag te dag kunnen we ons misschien bijna niet meer voorstellen hoe de samenleving eruit zou zien zonder wetenschappelijke methodes en het rationalisme, maar de overgang van pre-modern naar modern vroeg om een radicale herverbeelding van de hele samenleving waarin er nieuwe concepten werden gecreëerd die concepten als ‘de goddelijke orde’ compleet overstegen.
Een overgang naar een duurzame toekomst vergt dan ook een radicale herverbeelding van de aarde, omdat we nieuwe beelden, verhalen en concepten nodig hebben die de huidige overstijgen. Als de ecologische crisis tegelijkertijd een crisis van de verbeelding is, dan is het onze beeldvorming waar we aandacht aan zouden moeten besteden.
Maar eerst: waar is de beeldvorming van de aarde die we vandaag de dag hebben, op gebaseerd? De ruimte-expedities van de jaren zestig van de vorige eeuw brachten ons nieuwe manieren om naar de aarde te kijken. Iconische foto’s van de aarde, zoals Earthrise en The Blue Marble, confronteerden ons met een beeld van de planeet als één geheel. Het waren dan ook dit soort afbeeldingen die ervoor zorgden dat het totaalbeeld van de aarde als één systeem het dominante framework werd om over de wereld na te denken.
De denkbeelden die we binnen deze context van de aarde hebben, zijn gebaseerd op een aantal onderliggende concepten, waardesystemen en technologieën die worden gebruikt om de planeet Aarde in beeld te brengen. Het totaalbeeld van de aarde vanuit de ruimte – afstandelijk en ver weg – suggereert de onderlinge verbondenheid van de mens: we zijn allemaal samen op die kleine blauwe knikker in de verte. Maar dit beeld van de aarde behelst ook een vorm van koloniale overheersing. Alsof we een objectief perspectief hebben over de gehele aarde, wat ons in staat zou stellen om haar volledig te besturen. Dit is natuurlijk niet zo: we kunnen wel modellen maken van het klimaat, maar we kunnen een extreme hittegolf of een storm niet voorkomen. Tegelijkertijd kan dit totaalbeeld van de aarde juist nodig zijn, zeker wanneer we een probleem als klimaatverandering in beeld brengen en aanpakken.
'The globe is on our computers.'
Van wereldbol naar planetair
Met de term ‘planetary imaginaries’ worden dus verschillende soorten beeldvorming van de planeet bedoeld. ‘Planetary’, in het Nederlands vertaald naar ‘planetair’, werd als concept bedacht door literatuurcriticus Gayatri Chakravorty Spivak. Zij gebruikte dit woord in de jaren negentig als alternatief voor het woord globe, omdat de wereldbol geassocieerd wordt met hiërarchie en het universalisme dat aan de basis lag van het huidige wereldwijde neoliberaal kapitalisme. Zo is het continent Afrika vaak veel kleiner afgebeeld dan dat het relatief is op wereldbollen of -kaarten. Door het gebruik van de zogenaamde Mercatorprojectie lijkt het op sommige wereldbollen of kaarten alsof Afrika en Groenland bijna even groot zijn, terwijl Afrika in werkelijkheid veertien keer groter is. Dit heeft er mee te maken dat er keuzes gemaakt moeten worden over verschillende zaken zoals de schaal en de oriëntatie bij het weergeven van een driedimensionale aarde op een tweedimensionale oppervlakte.
Maar deze keuzes kunnen beïnvloed worden door machtsverhoudingen en vooroordelen. Het is volgens historicus Thomas Smits dan ook niet toevallig dat Europa, Rusland en de Verenigde Staten relatief groot lijken op de huidige wereldbol, terwijl het continent Afrika en landen als India, Mexico en Saoedi-Arabië veel kleiner worden afgebeeld.
Met haar uitspraak “the globe is on our computers” suggereerde Spivak dat wat we ‘de wereld’ noemen, in stand wordt gehouden door onze uitwisselingen, representaties en berekeningen ervan. De wereldbol, zoals die van de icoontjes voor het World Wide Web en de World Bank, is een plek waar niemand woont. Daarom stelde Spivak voor om het idee van de wereldbol te vervangen door het concept ‘planetair’. Het planetair is een poging om de aarde op een andere manier te conceptualiseren, een manier waarop we kunnen leven en hij niet alleen 'op onze computers' bestaat. Met planetaire beeldvorming wordt dus de grote verscheidenheid bedoeld in visies over hoe de aarde eruitziet én eruit zou kunnen zien. De aarde van Elon Musk, de boer uit Zuid-Europa, en die van jezelf bestaan allemaal naast elkaar.
'Oefenen met planetair zíjn vereist bijna letterlijk dat we onze handen en voeten in de aarde steken.'
Het planetarium verlaten om de bossen in te gaan
Het is echter niet genoeg om alleen maar te filosoferen over hoe de toekomst eruit zou moeten of kunnen zien. Planetaire beeldvorming is meer dan een theorie: het heeft ook een actieve component. Beeldvorming is een actief en performatief proces. Dat wil zeggen dat het niet alleen gaat over nadenken op verschillende manieren, maar ook over zíjn op verschillende manieren, legt hoogleraar in Environmental Humanities Jennifer Gabrys uit. Zij legt het planetair uit als een ‘praxis’: een verzameling aan oefeningen en handelingen.
Om dit te illustreren haalt Gabrys in haar essay 'Becoming Planetary' de filosoof Walter Benjamin aan. Hij betoogde dat wij moderne mensen steeds verder van de hemel verwijderd raken. In het poëtische ‘To the Planetarium’ uit 1928 stelt hij dat onze kosmische ervaring veranderd is nu we de sterrenhemel niet langer ervaren via collectieve rituelen, zoals in de oudheid, maar de natuur enkel nog via de tele- en microscoop bekijken. Met de komst van moderne technologie zou onze kosmische ervaring veranderd zijn.
Benjamins boodschap is dat we naar het planetarium toe moeten gaan. Gabrys daarentegen, roept nu juist op om het planetarium te verlaten. Ze stelt dat we weg moeten van het totaalbeeld van de aarde als één systeem, zoals het er bijvoorbeeld uitziet op de Earthrise-foto. In plaats van te kijken vanuit het planetarium, zouden we naar het bos moeten gaan: dáár zien we echt wat de planeet is. Het is een plek waar we onze manieren van mens-zijn en onze technologische en culturele handelingen in relatie tot de planeet kunnen heroverwegen. Het bos is een voorbeeld van een plek waar we zouden kunnen oefenen met planetair denken en handelen.
Gabrys noemt concrete voorbeelden van manieren om de relatie tussen mens en bos te ontdekken, zoals “het in kaart brengen en monitoren met remote sensing-platforms, toolkits voor boswachters en detectietechnologieën.” Dit zijn voorbeelden van manieren waarop we de relatie met de planeet beter zouden kunnen begrijpen. Oefenen met planetair zíjn vereist bijna letterlijk dat we onze handen en voeten in de aarde steken. Bruno Latour verwoordt dit als ‘terug naar de aarde gaan’: we moeten ergens kunnen landen om het zogenaamde objectieve perspectief los te kunnen laten.
'Planetaire beeldvorming is als een soort donkere materie: ze is onzichtbaar voor ons, maar ze heeft wel een ontzettend grote impact.'
Opnieuw kalibreren, maar hoe dan?
Vanuit de techno-utopische en kapitalistische verbeelding van iemand als Elon Musk is de mens nog steeds de belangrijkste alleenheerser van de aarde. Vanuit dit perspectief wordt vaak nog gehandeld. Het is hard nodig om de relatie van de mens tot de planeet te heroverwegen voor een duurzame toekomst, omdat de manier waarop we ons de aarde zelf en onze relatie tot haar voorstellen een substantiële invloed op het milieu heeft. Pas als we ons een, of meerdere andere wereld(en) voorstellen, kunnen we ze tot leven wekken.
Dat blijkt niet zo gemakkelijk te zijn. Volgens filosofen Slavoj Žižek en Mark Fisher is het makkelijker om het einde van de wereld voor te stellen dan het einde van het kapitalisme. Science-fictionschrijver Ursula K. Le Guin liet een hoopvoller geluid horen toen ze tijdens haar speech op de National Book Awards zei: “We live in capitalism. Its power seems inescapable. So did the divine right of kings.” Le Guin legt uit dat transformatie alleen mogelijk wordt als we onze verbeelding gebruiken en alternatieve toekomstbeelden scheppen, zoals zij doet in haar science-fiction.
En we kunnen nog veel meer verschillende manieren, media en verhaallijnen over een ‘nieuwe’ aarde creëren. Een voorbeeld van een project waar nieuwe planetary imaginaries zichtbaar worden is ‘Feral Atlas’, een digitale atlas die de mechanismen achter het Antropoceen probeert uit te leggen. Het project is een poging om het tijdperk waarin we nu leven uit te leggen als een gefragmenteerde tijd, in plaats van een verenigd geheel. Op de website van Feral Atlas kun je verschillende verhalen lezen vanuit een protagonist naar keuze. Zo kun je bijvoorbeeld lezen over radioactieve insecten, plastic zakjes of onderwatergeluiden. Door middel van dit mozaïek aan verschillende verhalen probeert Feral Atlas je vanuit een nieuw, meer-dan-menselijk perspectief naar de wereld te laten kijken. Op die manier hoopt het mensen op een nieuwe manier te informeren, en vooral gevoelig te maken voor de wereld om ons heen.
Nieuwe verhaallijnen over de planeet worden ook in Waags Space Lab onderzocht en gemaakt. Uit een door het lab georganiseerde workshopserie voor kunstenaars kwam onder meer het project ‘Mushmap’ voort, waarin nieuwe (stads)grenzen worden ontworpen op basis van de biodiversiteit in het gebied, in plaats van op basis van politieke, kapitalistische of andere belangen. Het doel van de groep onderzoekers en kunstenaars was om de neokoloniale beeldvorming van grenzen in twijfel te trekken. Grenzen als afgebeeld op een kaart worden namelijk vaak bepaald aan de hand van bijvoorbeeld sociaaleconomische afwegingen. Een grens wordt getrokken omdat er een weg wordt aangelegd of het land van een eigenaar is. Kaarten zouden er heel anders uitzien als ze gemaakt zouden worden vanuit het perspectief van bijvoorbeeld bomen of schimmels. Deze worden nu vaak niet meegenomen in de manier waarop de ruimte wordt gedefinieerd.
Radicale herverbeelding
Op de vraag wat de aarde is bestaat niet één juist antwoord, net als op de vraag op wat voor planeet je zou willen leven. Elon Musk, de boer uit Zuid-Europa en jijzelf hebben daar waarschijnlijk allemaal andere antwoorden op, en dus hebben jullie een verschillende planetaire beeldvorming.
Planetaire beeldvorming is als een soort donkere materie: ze is onzichtbaar voor ons, maar ze heeft wel een ontzettend grote impact. Ze houdt alles bij elkaar. Onze beeldvorming wordt meestal niet expliciet uitgesproken omdat ze vaak niet in woorden te vatten valt. Ze wordt enkel zichtbaar in onze beelden: kunst, cultuur en verhalen. Milieuconcepten en data over de opwarming van de aarde alleen zijn niet effectief genoeg om ons gevoelig te maken voor de urgentie van de klimaat- en ecologische crisis. Ze motiveren ons niet voldoende om actie te ondernemen en hebben in elk geval, zo hebben we de afgelopen jaren gezien, geen drastische invloed op beleidsvorming. Het is dus zaak om te erkennen dat er nieuwe manieren ontwikkeld moeten worden om de verbeelding van het publiek te betrekken bij het zoeken naar hoopvolle perspectieven in tijden van crisis.
Om de samenleving gevoelig te maken voor klimaatproblematiek is het dus steeds belangrijker dat we niet alleen de wetenschap inzetten, maar ook de kunsten. We hebben nieuwe ideeën, verhalen en concepten nodig die verder gaan dan wat we nu kennen. Initiatieven zoals Feral Atlas en Mushmap bieden een radicale herverbeelding van de aarde: wat nu als de mens eens niet de protagonist is, maar de zee? Wat voor perspectief op de planeet geeft dat? En wat nu als bomen en schimmels de grenzen bepalen, hoe zouden de kaarten er dan uit zien? Om een overstap te maken naar een duurzame toekomst moeten we onze kijk op de aarde volledig herzien, en daar hebben we nieuwe verbeelding voor nodig.
Bibliografie
- Benner, Ann-Kathrin, and Delf Rothe. “World in the Making: On the Global Visual Politics of Climate Engineering.” Review of International Studies, March 2, 2023, 1–28.
- Benjamin, Walter. “To the Planetarium”, One-Way Street, Reflections, 93.
- Blok, Vincent. Van Wereld naar Aarde. Filosofische ecologie van een bedreigde planeet. Amsterdam: Boom Uitgevers, 2022.
- Edwards, Paul N. A Vast Machine: Computer models, climate data, and the politics of Global Warming. Cambridge, MA: MIT Press, 2013.
- Gabrys, Jennifer. “Becoming Planetary”, e-flux Architecture (October 2018).
- Ghosh, Amitav. The great derangement: Climate change and the unthinkable. Chicago: The University of Chicago Press, 2017.
- Latour, Bruno. “We Don’t Seem to Live on the Same Planet”– A Fictional Planetarium, Designs for Different Futures exhibition catalogue, Philadelphia Museum of Art, Walker Art Center, and The Art Institute of Chicago, 2019.
- Smits, Thomas. “Projecties van Macht. Wereldkaarten En Dekoloniale Geschiedenis.” Over de Muur, 2018.
- Spivak, Gayatri Chakravorty. “Planetarity.” In Death of a Discipline. New York: Columbia University Press, 2003.
- Taylor, Charles. Een seculiere tijd. Rotterdam: Lemniscaat, 2016.
Over More-than-Planet
Het Europese onderzoeksproject More-than-Planet onderzoekt met behulp van aardobservaties, satellietdata, kunst, cultuur en filosofie hoe we tot nieuwe kennis en verhalen kunnen komen over hoe we onze planeet zien. En dat is nodig, want meer dan 75 procent van het aardoppervlak staat onder menselijke druk. De manier waarop we ons de aarde voorstellen heeft een substantiële invloed op het milieu. More-than-Planet brengt trans-disciplinaire samenwerking tot stand om de crisis van onze beeldvorming van de planeet onder de aandacht te brengen.
Als penvoerder van More-than-Planet coördineert Waag Futurelab de samenwerking tussen alle deelnemende kunstenaars, wetenschappers en onderzoeksinstellingen in Europa. In 2022 openden we het project met de tentoonstelling 'More-than-Planet' in de Oude Sterrewacht in Leiden. Ook organiseerden we al meerdere internationale workshops en residenties voor kunstenaars. Op de Waag-kanalen houden we je op de hoogte van nieuwe ontwikkelingen en kansen.
