Belastingaangifte doen? Toeslagen aanvragen? Visum nodig? Steeds meer interacties tussen burgers en de overheid worden gedreven door de verzameling, verwerking en het delen van grote hoeveelheden digitale gegevens.
Bij deze digitalisering van de publieke dienstverlening spelen algoritmische technologieën en digitale data in toenemende mate een sturende rol. Steeds vaker is het voor de burger niet duidelijk welke gegevens er over hen verwerkt worden, wie dit doen en voor welk doel dat gebeurt. Dit kan ertoe leiden dat mensen het gevoel krijgen de controle over hun gegevens te verliezen.
Aanleiding onderzoek: Grip op Eigen Gegevens
In opdracht van het Ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties onderzocht Waag Futurelab met het project Grip op Eigen Gegevens welke digitale tools burgers ter beschikking hebben om meer controle te krijgen over het gebruik van hun persoonlijke data door overheidsdiensten. Voorbeelden van tools zijn onder andere overzichtspagina’s van verwerkte persoonsgegevens, webformulieren, authenticatie-apps en data-kluizen- en sluizen - diensten waarmee je zelf het gebruik van je gegevens kan beheren. Een voorbeeld van een datalkuis is de app Ockto, waarbij men toestemming verleent om persoonlijke gegevens bij overheidsbronnen op te halen en door te geven aan hypotheekvertrekkers of andere financiële dienstverleners.
Waag Futurelab onderzocht op welke manieren de beschikbare tools burgers verschillende vormen van controle bieden en voerde gesprekken met de ontwikkelaars van deze tools. In het onderzoek hebben we in totaal 109 tools geanalyseerd, waarbij we gekeken hebben naar de gebruikersinterfaces en welke AVG-rechten men kan uitoefenen aan de hand van de beschikbare functies binnen de tools. Ook hebben we voor drie specifieke cases van tools met zeven verschillende stakeholders gesproken over hoe de tools worden toegepast en welke drempels ze ervaren bij de implementatie en verdere ontwikkeling van deze dienstverlening.
Het onderzoek maakt deel uit van het Nationaal Actieplan Open Overheid 2023-2027.
Lees hier het volledige rapport en zie hier een visualisatie van de verschillende tools.
Resultaten
Uit ons onderzoek blijkt dat het lastig is voor burgers om inzicht te krijgen in welke overheidsorganisatie welke gegevens over hen beheert, gebruikt en deelt. Daarnaast ontbreekt er een duidelijk overzicht van de digitale tools die men kan inzetten bij het verkrijgen van informatie over het gebruik of opslag van gegevens.
De tools bieden vaak slechts beperkte mogelijkheid om de AVG-rechten uit te oefenen, zoals bij het recht op inzage en correctie. Er is weinig inspraak van de burger mogelijk met betrekking tot het inzien of de beïnvloeding van het delen en gebruik van persoonlijke gegevens. Ook bieden de tools zelden de mogelijkheid tot het maken van bezwaar tegen het gebruik van de verzamelde data.
De focus bij de tools zelf ligt hoofdzakelijk op het versoepelen van de bureaucratische processen rond het aanleveren en gebruik van data. Efficiëntie, kostenverlaging en het versoepelen van datagebaseerde beslissingen worden als belangrijkste pijlers geduid bij de ontwikkeling van deze tools.
Ook ontbreekt er momenteel een duidelijk technisch en juridisch kader voor het uitwisselen van data met organisaties buiten de overheid. Omdat een groot deel van de databronnen afgeschermd worden door de overheidsinstanties die ze beheren. Dit beperkt de toegang voor burgers en tools, waardoor zij nauwelijks de mogelijkheid hebben om de data op waarheidsgetrouwheid te controleren.
Aanbevelingen
Waag roept op om burgers werkelijk centraal te stellen bij (digitale) dienstverlening vanuit de overheid. We roepen daarom overheden, ontwikkelaars van digitale tools, en maatschappelijke organisaties op om:
Burgers mogelijkheden te bieden om meer datarechten uit te oefenen
Als we burgers inzicht bieden in welke gegevens er over hen gebruikt worden, kan men gemakkelijker bezwaar maken in situaties die dit vereisen. Ook is het essentieel dat men rekening houdt met maatschappelijke verschillen, veroorzaakt door het verschil in toegang tot digitale middelen. Een groot deel van de burgers heeft hier onvoldoende toegang toe, waardoor de digitalisering van overheidsdiensten hen momenteel kan benadelen.
De kwaliteit van publieke dienstverlening centraal te stellen
De ontwikkeling van tools moet gefocust zijn op het vergroten van grip van de gebruiker op het beheer van zijn of haar gegevens. Daarom moet de ervaring van de burger in dit ontwerpproces centraal staan. Daarnaast is het belangrijk om aandacht te schenken aan de kwaliteit van de eigen diensten en de geautomatiseerde verwerking van gegevens. De overheid zou de gegevens van de burgers voortdurend moeten controleren om te zorgen dat geautomatiseerde processen geen fouten maken in het verlenen van publieke dienstverlening, zoals bijvoorbeeld het toekennen van toeslagen.
Te zorgen voor een gelijkwaardige machtsverhouding tussen overheid en burger
Hiervoor moeten er technische standaarden ontwikkeld worden voor het uitwisselen van gegevens waarbij de rechten van de gebruikers centraal staan en worden verankerd. Wij adviseren een breed maatschappelijk gesprek met alle stakeholders, waarin de verwachtingen en eisen voor het gebruik van gegevens gezamenlijk worden vastgesteld en vervolgens verwerkt worden in gestandaardiseerde API’s (Application Programming Interfaces). Idealiter zijn deze standaarden open te gebruiken, waardoor organisaties met toestemming van de rechthebbenden gegevens over burgers kunnen verwerken, gebruiken of controleren.
Daarnaast moeten de rollen, rechten en plichten van overheden en commerciële databemiddelaars helder worden gedefinieerd en gecontroleerd. Transparantie richting de samenleving is hierbij een belangrijke pijler. De implementatie en ontwikkeling van deze kaders moet samen met organisaties uit de maatschappelijke hoek gebeuren. Wij adviseren om het beheer van persoonlijke gegevens in handen te leggen van de burgers zelf, door bijvoorbeeld gebruik te maken van persoonlijke datakluizen. Hierdoor kunnen burgers zelf overzicht houden op de gegevens die er over hen verwerkt worden. Hiermee draait de machtsrelatie om en wordt de burger de centrale toegangspoort tot zijn eigen gegevens.
Visualisatie uit onderzoek Grip op Eigen Gegevens - onderzochte tools en AVG rechten