Hoe breng je traditionele ambachten en technologie samen? Binnen het Europese Horizon onderzoeksproject Tracks4Crafts is dit een belangrijke vraag. Het lijkt misschien alsof innovatie en ambacht niet goed samengaan; traditionele ambachtslieden zijn soms bang dat door innovatie de traditionele, ambachtelijke tradities worden vergeten en vervangen. Maar door technologische vooruitgang kunnen ook positieve resultaten en innovaties binnen ambacht en cultureel erfgoed ontstaan. Welke lessen kunnen we trekken uit de innovaties in de geschiedenis en wat betekenen ze voor de toekomst?
Waren ambachten altijd al innovatief?
Begin 17e eeuw werd een innovatie geïntroduceerd in Europa die de manier van textielproductie geheel zou veranderen. Sits, een kleurrijke katoenen stof met patronen afkomstig uit India, werd van de 17e eeuw tot de late 18e eeuw een obsessie in Europa. De stof werd voor het eerst in Nederland geïntroduceerd door de VOC die het gebruikte om te handelen in specerijen in Indonesië. De techniek om een blijvend kleurrijke stof met patronen te creëren was niet bekend in Europa en al snel werd sits een waardevol bezit. In eerste instantie gebruikte men sits als behang in huizen van rijke kooplieden en later werd het geïntroduceerd als mode in de hogere kringen. De vraag naar sits nam snel toe , maar het kon tot drie jaar duren voordat bestellingen uit India terug kwamen. Zo opende in 1678 de eerste katoendrukkerij in Europa in Amersfoort die inspeelde op de groeiende vraag naar sits. Hier werd een Indiase techniek gebruikt waar met behulp van houten blokken een patroon wordt gedrukt op katoenen stof. Al snel vestigden zich meer katoendrukkerijen in Nederland, in Amsterdam waren er rond de 80, meestal langs de Overtoom. De dure, katoenen sits werd goedkoper verkrijgbaar, waardoor de stof in de mode van de gewone burger kwam en uiteindelijk zijn sporen naliet in de traditionele kleding van verschillende regio's in Nederland.
De blokdrukkunst bracht de mogelijkheid om kleurrijke patronen op stoffen te drukken, een techniek die voorheen niet bekend was in Europa. Het veranderde de beschikbaarheid van deze modieuze stoffen voor de lagere klassen. De blokdrukkunst had echter ook invloed op de al toenemende behoefte aan katoen en de aanleg van plantages. Hierdoor werden miljoenen Afrikanen tot slaaf gemaakt en gedwongen om op deze plantages te werken. De rivaliteit in Europa om te concurreren met de Indiase textielproductie creëerde het begin van de mechanisatie van de textielproductie en was een springplank voor de Industriële Revolutie. Daardoor verloren veel ambachtslieden hun banen aan machines.
Het gevecht voor zeggenschap naast innovatie
Innovatie binnen de ambachten is niet nieuw; bij het spinnen van wol begonnen we ooit met een spintol, daarna gingen we over op een spinnewiel en tegenwoordig kun je wol spinnen met spinmachines die op batterijen werken. Mechanismen die ooit als modern werden gezien, kunnen nu als traditionele ambachten worden beschouwd. Zo is ambacht vaak onderhevig aan ontwikkeling en vernieuwing. De blokdrukkunst is hier een uitstekend voorbeeld van, omdat het een manier was om het handgeschilderde proces van het maken van sits te versnellen. De gereedschappen die bij het blokdrukken werden gebruikt inspireerde ook de ambacht van het Staphorster stipwerk rond 1930. Deze ambacht wordt nu beschouwd als immaterieel cultureel erfgoed in Nederland. Innovatie is niet iets om bang voor te zijn. Technologie kan samenwerken met, inspireren en helpen bij het ambachtelijke proces. De vraag zou moeten zijn: hoe kunnen ambachtslieden hun zeggenschap behouden en hoe zorg je ervoor dat ze niet worden overgenomen door de machine?
Massaproductie zorgde ervoor dat ambachtslieden langzaam van het speelveld verdwenen. Ze waren niet in staat om winst te maken in de strijd tegen de machines die producten in een oogwenk konden maken. In het geval van sits ging de erkenning van verschillende vormen van ambacht verloren. Er was geen betrouwbaar onderscheid tussen de handgeschilderde Indiase sits en wat in de 18e eeuw beschouwd werd als gemechaniseerde Europese sits gemaakt door blokdrukkunst. De authenticiteit van handgeschilderde Indische sits ging verloren door de onduidelijkheid rond de herkomst en het ontbreken van duidelijke labels tussen de authentieke handgeschilderde chintz en de blokbedrukte sits.
Behoud van ambacht hand gaat in hand met duurzame innovatie
In de tijd van de ontwikkeling van Staphorster stipwerk midden 20ste eeuw was het gebruik van synthetische verf gebruikelijk. Tegenwoordig veroorzaakt dit problemen voor de Staphorster stipwerk gemeenschap. De synthetische verf maakt de traditionele stof met stippen zo kenmerkend; het hecht zich aan de stof zonder te worden geabsorbeerd, barst niet wanneer het droogt, is licht glanzend en creëert een perfect bolle druppelvorm op de stof. De meeste ingrediënten om deze synthetische verf te maken zijn echter van de markt verdwenen, waardoor er een tekort aan de verf is ontstaan en deze nieuwe vorm van immaterieel cultureel erfgoed in gevaar komt. De Staphorster stipwerk gemeenschap is op zoek naar duurzame manieren om hun verf te innoveren en probeert een verf te maken die de traditionele kenmerken van de oude verf omvat door middel van natuurlijke ingrediënten. Dit blijkt moeilijk te zijn.
Het wordt belangrijk om te zorgen voor duurzame innovatie, zowel wat betreft de levensvatbaarheid van het ambacht als de ecologische impact. Binnen de Tracks4Crafts pilot werken we aan het creëren van innovatie binnen de ambachten door middel van duurzame ecologische manieren, op zoek naar verdere samenwerking tussen technologie en de ambachtspersoon waarbij de zeggenschap van de ambachtspersoon centraal staat. Zo onderzoeken we onder andere hoe natuurlijke pigmenten gebruikt kunnen worden voor het printen van textiel. Dit onderzoek zou wellicht ook de Staphorster stipwerk gemeenschap kunnen ondersteunen in hun streven naar duurzame innovatie.
Met veel dank aan Nathalie Cassee van De Katoendrukkerij, Museum Staphorst, en Annekie en Greetje van Stichting Staphorster Stipwerk.
Meer over Tracks4Crafts
Binnen het Europese onderzoeksproject Tracks4Crafts zoeken we naar de personificatie en de definitie van een ambachtspersoon 2.0. Een bewaker van kwaliteit en immaterieel erfgoed, die ook in staat is een ambacht te verrijken met moderne technieken. Tegelijkertijd onderzoeken we hoe we een organische kennisoverdracht kunnen helpen realiseren tussen ambachtspersonen van nu en morgen. Tracks4Crafts is een vierjarig project met een consortium van vijftien partners in elf landen, gefinancierd door de Europese Commissie.
Wil je op de hoogte gehouden worden?
Schrijf je in voor de thema-nieuwsbrief ‘Maker education, digital and cultural heritage’.
Bronnen
Dirk Kok, Kleurrijk Gedrukt. Oorsprong en Ontwikkeling van het Staphorster Stipwerk. (LK Mediasupport, 2014)
Ebeltje Hartkamp-Jonxis, When Indian Flowers Bloomed in Europe. Masterworks of Indian Trade Textiles, 1600-1780 in the Tapi Collection (New Dehli, India: Niyogi Books, 2022)
Gieneke Arnolli and Sytske Wille-Engelsma, Sits Exotisch Textiel in Friesland (Zwolle: Uitgeverij Waanders Drukkers, 1990)
Giorgio Riello, “How Chintz Changed the World,” in Cloth That Changed the World, The Art and Fashion od Indian Chintz, ed. Sarah Fee (Yale University Press, 2019)
HALI, “How the Dutch Made Chintz Their Own”
Winnifred de Vos, Pronck & Prael Sits in Holland, Hoe Indiase Sits Het Nederlandse Leven Veranderde (Zwolle: Waanders Uitgevers, 2019)
