Een panopticum is een ruimte waarin je op elk moment kunt worden bespied zonder dat je weet wanneer en door wie. Dit heeft een sterk disciplinerend karakter en het principe wordt sinds eind achttiende eeuw dan ook succesvol toegepast in gevangenissen. Met de inzet van moderne technologie gaat onze maatschappij als geheel steeds meer op een panopticum lijken. Dat bijzonder verontrustende feit gaat echter aan de meesten van ons voorbij.
Donderdagavond 25 oktober ging in de Waag de online documentaire Panopticon in première. Regisseur Peter Vlemmix gaat daarin op zoek naar de staat van privacy in Nederland. Die blijkt niet mee te vallen. Overheid en bedrijven verzamelen een schat aan gegevens die vrijwel onbeperkt worden bewaard en gecombineerd. Waar je bent, met wie je belt, smst of mailt, welke aandoeningen je hebt, wat je zoekt, wat je koopt, welke boeken je leest - het wordt alleen maar meer.
De grootschalige aantasting van de privacy wordt door overheden gelegitimeerd met een verwijzing naar het vergroten van de 'veiligheid', de strijd tegen terrorisme en het opsporen van kinderporno. Deze claims worden echter nooit onderbouwd; hoeveel veiligheid wordt er dan gecreëerd, ten koste van wat? Waarom zou de overheid zoveel over ons moeten weten? Wat weet ze eigenlijk van ons? Wie legt daarover verantwoording af?
Verbazingwekkend is dat Nederlanders van dit alles weinig bewust lijken, en ook als dat wel zo is onverschillig reageren. Ik heb niets te verbergen en heb er geen last van - het zal dus wel goed zijn. Dat verandert wanneer iemand je identiteit steelt en daarmee misdaden begaat; als je werkgever te weten komt dat je ernstig depressief bent, of wanneer je uitkering wordt gekort omdat je teveel biefstuk eet (ik verzin het niet).
Panopticon laat overtuigend zien hoe het met het gebrek aan privacy is gesteld. Hoewel ik de meeste voorbeelden al ken laat de film bij mij een schurend gevoel van onmacht achter. Dit gaat niet zomaar stoppen. Gelukkig zijn er ook lichtpunten: het werk van onderzoeksjournalist Brenno de Winter, Bits of Freedom, de Internet Society en privacy bewuste zoekmachines. Er is echter meer nodig: wij moeten op dit onderwerp de diepte in en de overheid zal open kaart moeten spelen. Ik broed op een actie.
