Om het immateriële erfgoed van traditionele ambachten te laten voortbestaan, moet de praktijk en de kennis van het ambacht doorgegeven worden. Sommige ambachtslieden aarzelen om deel te nemen aan de digitalisering van kennis, en willen de traditionele technieken beschermen uit angst dat technieken verkeerd worden weergegeven of dat zij, als ambachtslieden, in diskrediet worden gebracht. Hoe beschermde men vroeger ten tijde van de gilden kennis van traditionele ambachten? En wat kunnen we leren van Staphorster stipwerk en de waarde van het opschrijven van recepten?
Immaterieel erfgoed is niet zozeer iets fysieks, maar is gerelateerd aan tradities, rituelen en praktijken. Wat zou er gebeuren als we traditionele ambachtelijke kennis zouden beschermen? En kunnen digitalisering en open-source netwerken een uitkomst zijn voor het voortbestaan van het immateriële erfgoed van traditionele ambachten?
Beschermde gildes in Amsterdam
Het beschermen van kennis en ambachten is niet alleen iets van deze tijd. Gildes waren organisatiestructuren van professionele ambachtslieden die de kwaliteit van hun beroep en product beschermden en waarborgden. Ze waren verbonden aan een stad en hadden door hun positie veel politieke en economische invloed. In de Middeleeuwen stond Amsterdam bekend om zijn textielproductie; in de 15e eeuw werd in de stad een weversgilde en een lakenbereidersgilde opgericht, en in de 17e eeuw een gilde dat stoffen verfde.
In 1662 schilderde Rembrandt van Rijn de 'staalmeesters' van het lakenbereidersgilde. Deze staalmeesters beoordeelden verschillende stukken stof op hun kwaliteit. Hoewel de meeste informatie over deze textielgildes is kwijt geraakt in het archief, herinneren de straatnamen van Amsterdam ons nog steeds aan die geschiedenis. Raamgracht verwijst bijvoorbeeld aan de lakenweverijen die zich langs de gracht bevonden en ‘laken’ (een gewoven wollen stof die gevilt was) droogde en opspande met houten ramen. Ook in het Waaggebouw waren verschillende gildes gehuisvest; zoals de smeden, de metselaars, de schilders en de chirurgijns. Ze werkten in verschillende ruimtes in het gebouw. Zo had elke gilde een eigen ingang het gebouw in die leidde naar hun eigen gilderuimte.
Je kon bepaalde beroepen alleen uitoefenen als je lid was van een gilde, hierdoor hadden gildes veel politieke en economische invloed in de stad. Toegang tot een gilde was alleen mogelijk door een zoon van een 'meester' te zijn of door in de leer te gaan. In dat laatste geval kon je je door middel van een 'meesterproef' bewijzen. Dit creëerde hechte netwerken en waarborgde de kennis en kwaliteit van de productie. Een keurmerk werd door het gilde gebruikt om deze kwaliteit aan te tonen. Dit keurmerk bevestigde niet alleen de vaardigheid van de ambacht, maar ook de kwaliteit van de materialen die bij de productie werden gebruikt.
In de 17e eeuw verzwakte het gildesysteem in Nederland. De introductie van sits, een kleurrijke bedrukte stof van katoen, bedreigde verschillende textielgildes. Tevergeefs begonnen ze te protesteren tegen de import van de stof en het dragen ervan. Aan het einde van de 18e eeuw schafte de gemeente van Amsterdam de gildes af, wat betekende dat men geen deel meer hoefde uit te maken van een gilde om een beroep uit te oefenen.
Het belang van het documenteren van ambachten
Het delen en documenteren van kennis van traditionele ambachten is belangrijk om immaterieel erfgoed levend te houden. In 2017 kreeg Staphorster stipwerk in Nederland de status van immaterieel erfgoed. Vrouwen gebruikten dit ambacht begin 20ste eeuw om handgemaakte producten te verkopen om zo meer geld in het laatje te brengen voor het huishouden. De kennis rond de traditionele ambacht leek in die tijd beschermd te worden. Het recept voor de verf die gebruikt werd voor Staphorster stipwerk werd niet vastgelegd en veranderde door de jaren heen. De reden hiervoor was ofwel omdat mensen terughoudend waren in het delen van kennis, of dat de materialen om de verf mee te maken op raakten. Een andere reden zou kunnen zijn dat de verf intuïtief werd gemaakt.
Op dit moment veroorzaakt dit een probleem voor degenen die het immateriële erfgoed levend willen houden; de Staphorster stipwerk verf die nog aanwezig is raakt langzaam op en er is geen recept om het opnieuw te maken. Dit onderstreept dus het belang van het documenteren en delen van de processen die betrokken zijn bij immateriële erfgoed.
De digitalisering van immaterieel erfgoed kan gemeenschappen samenbrengen en het voortbestaan ervan garanderen. Zo wordt bijvoorbeeld de kennis achter Tatreez, een Palestijns borduurwerk, gedigitaliseerd en vastgelegd door initiatieven als Tirazain. Voor de Palestijnse gemeenschap vormen deze digitale archieven een essentieel middel en bewijs van bestaan.
Tracks4Crafts en open-source kennis
Binnen de pilot 'Hacking the Machine' van het Europese Horizon onderzoeksproject Tracks4Crafts werkt waag aan een open-source ‘living archive’. Hier kun je kennis vinden in vorm van instructiegidsen, en verhalen over traditionele ambachten en de ontwikkelingsprocessen van ‘hacking the machine’. Het is de bedoeling dat ambachtslieden deze kennis op hun eigen manier implementeren, gebruiken en verder uitbouwen. Ondertussen kijken we naar de vraag; hoe kunnen we kennis delen op een manier die de betrokkenheid van ambachtslieden niet vermindert en de traditionele kennis in stand houdt? Door het creëren van deze open-source ‘living archive’ kunnen we traditionele ambachtelijke kennis beschermen en ervoor zorgen dat het immateriële erfgoed van traditionele ambachten voortleeft in onze toekomstige technologische samenleving.
Met grote dank aan Museum Staphorst en Annekie en Greetje van Stichting Staphorster Stipwerk voor het delen van hun verhalen met ons.
Referenties
- “366 Archief van de Gilden en het Brouwerscollege,” 366 Archief van de Gilden en het Brouwerscollege, May 27, 2024
- Dirk Kok, Kleurrijk Gedrukt. Oorsprong en Ontwikkeling van het Staphorster Stipwerk. (LK Mediasupport, 2014).
- “Tirazain,” Tirazain, geopened op Mei 27, 2024, https://tirazain.com.
- M.S.C. bakker et al., Geschiedenis van de Techniek in Nederland. De Wording van Een Moderne Samenleving 1800-1890. Deel III (Zutphen: Walburg Pers, 1993).
- “Raamgracht,” Joodsamsterdam, Joodse sporen in Amsterdam en omgeving, January 30, 2021, https://www.joodsamsterdam.nl/raamgracht/#:~:text=De%20pittoreske%20Raa…–%20vandaar%20de%20naam%20Raamgracht.
