Wat als we niet langer de groei van de economie als einddoel nemen, maar bijvoorbeeld solidariteit, circulariteit of de verzekering dat we in 2090 nog zuurstof kunnen happen? Met andere woorden: Wat als we de regels van het spel veranderen?
In de blogserie Spelbrekers gaan we in gesprek met kunstenaars, muzikanten en wereldverbeteraars die het anders doen. We vragen hen: ‘Welke nieuwe spelregels zijn er nodig voor een open, eerlijke en inclusieve toekomst?’ Vandaag spreken we Socrates Schouten, onderzoeker bij Waag Futurelab op het gebied van de nieuwe economie.
Hoe zou je jezelf introduceren?
‘Ik ben Socrates Schouten, ik leid bij Waag het Commons Lab. Daar onderzoeken we de nieuwe economie in relatie tot digitale technologieën. We kijken naar alternatieven voor huidige (economische) systemen, zoals de commons: gedeelde hulpbronnen die door een gemeenschap beheerd worden. Duurzaamheid en inclusiviteit staan daarbij voorop.
'Het huidige digitale domein wordt gedomineerd door platforms met extractieve verdienmodellen.'
Wat zijn volgens jou de regels van het huidige systeem?
‘Het huidige digitale domein wordt gedomineerd door platforms met extractieve verdienmodellen. Dat betekent dat ze winst maken door waarde te onttrekken. Ze jatten van gebruikers hun data, van de planeet de natuurlijke hulpbronnen. Dat is op zich niet nieuw, maar door digitalisering zijn de mogelijkheden voor dit type model enorm toegenomen. Iedere online gebruiker wordt gereduceerd tot datapunt om advertentie-inkomsten te maximaliseren. Daarnaast is marktdominantie binnen dit systeem vaak de eerste doelstelling. Zoals Uber dat miljarden over de balk smijt om maar de grootste te zijn. En Deliveroo die juist weggaat, omdat dat ze in Nederland niet lukt, en ze ons land daarom de moeite niet waard vinden.
Wat werkt er nu niet aan deze regels? En waarom?
‘Door de invloed van grote platforms op de stad, worden kleine winkels verdreven. Dat betekent iets voor de sociale verbanden. Flitsbezorgers en dark stores hebben niets te maken met lokale economie. Voor zowel werknemers als voor klanten verdwijnt de binding met de lokale identiteit, waardoor lokale sociale structuren onder druk komen te staan. En dat terwijl we voor enorme uitdagingen staan als het gaat over het klimaat en de energietransitie. Daar hebben we de kracht van het collectief, samenwerking en solidariteit voor nodig. Dat is precies wat de extractieve platformbedrijven met hun digitale oplossingen aan het uithollen zijn.
Een ander voorbeeld is de stikstofcrisis. Het lijkt alsof de consument ruzie heeft met de boeren. Maar ook daar zie je het onderliggende probleem van uitgeholde sociale structuren. Het gesprek tussen de boer en de consument is langzamerhand helemaal verdwenen. Terug naar die kleinschaligheid zou helpen de structuren te herstellen.’
'Het gesprek tussen de boer en de consument is langzamerhand helemaal verdwenen. Terug naar die kleinschaligheid zou helpen de structuren te herstellen.'
Hoe zet jouw werk zich in voor een alternatief voor het huidige systeem?
‘In Amsterdam werken we samen met bestaande coöperatieven in bijvoorbeeld retail, voedsel en mobiliteit. We onderzoeken hoe we die bedrijvigheid lokaal kunnen organiseren. Welke verdienmodellen zijn haalbaar en passen bij een gemeenschapseconomie? Samen geven we vorm aan platform coops: democratisch beheerde platforms die dienst staan van werknemers en gebruikers, oftewel diegenen die er de meeste waarde aan toevoegen.
Een voorbeeld hiervan is een datacommons. Dat is een platform dat niet het verzamelen van data als doel heeft, maar data (geanonimiseerd) beschikbaar stelt voor lokale bedrijven en organisaties om op gelijke voet diensten aan te bieden. We onderzoeken ook wat deze manier van samenwerken kan beteken voor onze energiebehoeften. We schrijven momenteel aan een aantal ontwerpprincipes of spelregels voor slimme energiesystemen in het huis. Hoe zorgen we dat lokale behoeften en democratische waarden straks leidend zijn in de verdeling van onze energie voor verwarming, licht, elektrische auto’s opladen en het bedienen van de warmtepomp? We moeten nu voorkomen dat dit door gesloten, extractieve platforms van Google en Tesla wordt gedaan. Deze bedrijven zijn hun energiediensten in rap tempo aan het uitrollen, ook achter de voordeur, met alle ondemocratische en privacy gevolgen vandien.’
'Eerst kijken wat er lokaal gedaan kan worden, voordat je iets gaat opschalen.'
Stel: je mag de regels van de economie opnieuw bepalen? Wat zou je dan veranderen?
‘Ik zou lokale economie centraal stellen, op buurtniveau. Alle nieuwe gebouwen en huizen zouden we als positieve-energiedistricten moeten vormgeven, zodat deze meer energie opleveren dan gebruiken. Dat vraagt om een omslag in denken: eerst kijken wat er lokaal gedaan kan worden, voordat je iets gaat opschalen. Je kan bijvoorbeeld energie belasten die je moet importeren in je wijk, of lokale munteenheden introduceren om de lokale economie te versterken. We moeten mensen in staat stellen om lokaal te handelen. Dat vraagt om scholing, handvatten en hulp hierbij. Daarbij zou ik de bestaande grote platforms opbreken en actieve handhaving van dataminimalisatie instellen. Alleen dan heeft de lokale economie een eerlijke kans om haar lokale kracht en kennis in te zetten voor een open, eerlijke en inclusieve toekomst.’
Dit blog maakt onderdeel uit van het project Publiek-Civiele Samenwerking, waarin Waag onderzoekt hoe overheden en burgerinitiatieven beter samen kunnen werken in de toekomst.
