De Autoriteit Persoonsgegevens is dé privacywaakhond van Nederland. Waag interviewde Katja Mur, bestuurslid van de Autoriteit Persoonsgegevens. Wat vindt ze van de Code voor Kinderrechten, die Waag opstelde met de Universiteit Leiden? En hoe kijkt zij vooruit, nu er een nieuw regeerakkoord ligt?
De Autoriteit Persoonsgegevens beschermt de privacy van Nederlandse burgers – en daar valt online privacy natuurlijk onder. Wat is de rol van de Autoriteit Persoonsgegevens bij het beschermen van kinderen en hun rechten online?
Als Autoriteit Persoonsgegevens zien we toe op de handhaving van de Algemene Verordening Gegevensbescherming (AVG). In de AVG worden kinderen extra beschermd. Kinderen moeten zich veilig kunnen ontwikkelen. Ze zijn nog aan het ontdekken en experimenteren, en kunnen de risico’s nog niet zo goed overzien. Bijvoorbeeld het risico dat je als kind iets online zet, waar je later als volwassene niet meer achterstaat. Het internet vergeet in principe niets, maar als je eenmaal volwassen bent, zou je ‘opnieuw’ online moeten kunnen beginnen.
Gegevensbescherming klinkt als een technische aangelegenheid, maar dat is het niet. Er gaan allerlei belangrijke waarden achter schuil, zoals de mogelijkheid om jezelf te kunnen zijn, niet beïnvloed te worden en je online veilig te voelen.
Waar maken jullie je het meeste zorgen over?
Een van de grootste risico's ligt op dit moment bij het feit dat kinderen vaak geprofileerd worden. Denk bijvoorbeeld aan de gaming-industrie, die het gedrag van kinderen online in kaart wil brengen om te achterhalen wat ze leuk vinden en aan welke spelletjes ze vervolgens geld zouden uitgeven. De Autoriteit Persoonsgegevens vindt beginsel 7: ‘voorkom het profileren van kinderen’ uit de Code voor Kinderrechten daarom erg belangrijk. Er is altijd een grondslag vereist om te mogen profileren.
De wet schrijft voor dat je het recht hebt om niet te worden onderworpen aan geautomatiseerde besluitvorming, die op profilering gebaseerd is. Profileren kan alleen wanneer het nodig is voor essentiële dienstverlening, en/of als er toestemmming is gegeven door zowel ouder als kind. Toch vindt profilering online vaak en veel plaats.
Wel staan er veel hoopvolle uitspraken in het nieuwe coalitieakkoord. Er is toezegging gedaan dat kinderen extra beschermd moeten worden tegen niet-passende online reclame en kindermarketing. Ook krijgen ze het recht om niet gevolgd te worden en mogen er geen dataprofielen van hun gegevens gemaakt worden. We hebben hoge verwachtingen van het nieuwe kabinet, ook met het oog op de nieuwe staatssecretaris van Digitale Zaken (en Koninkrijksrelaties) die is aangesteld.
Neemt de Autoriteit Persoonsgegevens in haar werk het perspectief van kinderen mee in jullie overwegingen? Zo ja, hoe doen jullie dat?
We kijken veel naar onderzoeken naar de verbetering van de positie van kinderen. Zo heeft de AP TikTok beboet voor het feit dat de privacyvoorwaarden niet in het Nederlands te raadplegen waren. Andere bevindingen in het onderzoek geven we dan weer door aan onze Ierse collega’s die TikTok daarop kunnen aanpakken (TikTok is gevestigd in Ierland).
Ook heeft de AP onderwijsinstellingen die Google-software gebruiken, aangesproken op het feit dat ze geen inzicht gaven in de gegevens die ze verwerkten. Dat is nu aangepast. Verder hebben we ook een app gelanceerd, ‘Je telefoon de baas’, die in spelvorm vragen stelt aan kinderen over de informatie die ze weggeven. Daarnaast zijn we samen met Europese toezichthouders bezig richtlijnen op te stellen over de verwerking van persoonsgegevens van kinderen door overheidsorganisaties en bedrijven.
Hoe interpreteert de AP de conclusies van de Consumentenbond dat ‘sociale media niet geschikt zijn voor kinderen’?
Wij delen die zorgen ook. Het is opvallend dat bekende standaardafspraken bij deze veelgebruikte apps nog steeds niet op orde zijn. Daar moet snel verandering in komen.
Hoe effectief is een Code voor Kinderrechten?
Om kinderrechten online te kunnen handhaven zijn veel instrumenten nodig. Een Code voor Kinderrechten en de handhaving van de AP zijn complementair aan elkaar. Veel bedrijven zijn onbewust onbekwaam, die moet je op weg helpen. Maar soms moet je ook hard kunnen ingrijpen.
De privacy van kinderen (maar ook van volwassenen) wordt online nog altijd veelvuldig geschonden. Wat bemoeilijkt de handhaving van de regels? En wat kunnen we zelf doen?
Helaas worden vragen over privacy vaak in de sfeer van de afvinklijstjes geplaatst. Het wordt soms nog ervaren als een ‘moetje’, terwijl het een plek moet krijgen binnen de strategische analyse van bedrijven. Privacy is een waarde die hier is om te blijven, en bedrijven moeten daar de regie in gaan nemen.
Als het gaat om de schending van privacy van kinderen, spreekt de AP in eerste instantie de privacy-schendende bedrijven zelf daarop aan. Maar ook de regering en de Tweede Kamer moeten zich laten voorstaan op het gebied van kinderrechten en bedrijven hierop aanspreken (Nederland heeft het VN-Kinderrechtenverdrag ondertekend). Hoewel dit ook steeds vaker een Europese aangelegenheid is.
Wat helpt, is om als gebruiker vaker in de rol van de andere partij te kruipen, zoals die van de software-ontwikkelaar. Je ziet dat ook veel terug in mediawijsheidprogramma’s op scholen. Kinderen krijgen zo beter begrip van het ontwerp van de technologie. Ze kunnen zelfs hun ouders daarin onderwijzen.
De AP kijkt ook steeds vaker naar het ‘doe-vermogen’ van ouders, die spelen een belangrijke rol in het beschermen van kinderen en hun rechten online. We werken aan algemene vormen van bewustwording onder ouders, bijvoorbeeld in de vorm van storytelling. Door recente lekken bij de GGD en fraude via WhatsApp is die bewustwording ten aanzien van het schenden van rechten zoals je privacy overigens wel aanzienlijk toegenomen.
Zien jullie een rol voor politiek Den Haag en Brussel in de handhaving van online privacy voor kinderen?
Het is belangrijk dat er nu een staatssecretaris van Digitale Zaken is, zeker met het oog op alle nieuwe verordeningen die uit Europa gaan komen. Als waakhond gaat de Autoriteit Persoonsgegevens over het behandelen van klachten en datalekken en het beoordelen van wetgeving tot het ontwikkelen van concrete richtlijnen. We hebben best wat tanden. De AP kan een gegevensverwerking stilleggen en boetes opleggen die oplopen tot 4 procent van de omzet van een organisatie.
Wel heeft de AP meer capaciteit nodig om deze maatregelen te kunnen handhaven. Bovendien zijn we ook nog aan het warmdraaien voor alle nieuwe wetgeving die in aantocht is. En dat geldt ook voor Europese samenwerking met andere toezichthouders. Het is belangrijk dat die samenwerking goed verloopt, je moet namelijk opboksen tegen de beste juristen en techneuten.
Wat vinden jullie van het feit dat jullie binnenkort een nieuwe taak erbij krijgen: niet alleen toezien op het gebruik van persoonsgegevens, maar ook op algoritmen?
Als AP staan we voor een bredere interpretatie van privacy en hebben we oog voor publieke waarden. Onze drijfveer is de bescherming van de rechtsstaat. Als er iets misgaat in algoritmische besluitvorming, dan is er vaak iets misgegaan met de persoonsgegevens waarvan gebruik is gemaakt. En daar houden wij dan weer toezicht op.
Als je kijkt naar wat er bij de Belastingdienst is gebeurd met de Toeslagenaffaire, dan betekent het vaak dat de inrichting ‘aan de voorkant’ anders moet. Dat wil zeggen dat je niet zomaar allerlei (persoonlijke) data mag gebruiken voor je systemen. Je mag in principe alleen data verzamelen als daar een objectieve, gerechtvaardigde reden voor is. Als je ‘slimme’ patronen met elkaar weet te verbinden met behulp van deze persoonlijke data, dan vind je namelijk altijd wel iets.
De onschuldpresumptie (je bent onschuldig totdat het tegendeel bewezen is) komt dan in het gedrang. Als AP kunnen we hier een belangrijke rol in spelen. Als burger kun je immers niet zoveel ten overstaan van een machtige overheid.
Dank je wel, Katja! Wat wens je kinderen toe op het gebied van technologie, vandaag en in de toekomst?
Ik hoop dat kinderen online beter beschermd worden. Veel apps en games weten in te spelen op hun emoties, en maken kinderen zo verslaafd. De uitspraken in het huidige regeerakkoord zijn hoopgevend. Hopelijk gaan we binnenkort gezamenlijk wat strakker aan de wind varen bij het beschermen van kinderrechten online.
