Digitale communicatiemiddelen zijn verweven in vele aspecten van ons leven. We plannen vakanties via datumprikkers, we delen foto’s van pasgeboren baby’s via groepschats en werkafspraken vinden plaats op videobelplatformen. Je ontkomt bijna niet meer aan de online wereld.
Momenteel beheren grote techbedrijven zoals Meta, Google, en X onze online wereld. Zij hebben macht over de plekken waar we online samen komen, communiceren en informatie uitwisselen. Businessmodellen van deze grote bedrijven zijn gebouwd op het verzamelen en verkopen van zo veel mogelijk data. Voor deze bedrijven gaat commercieel belang voor maatschappelijk belang, met soms vergaande gevolgen: van massale discriminatie en bedreigingen tot manipulatie van verkiezingen.
Daarom werken verscheidene publieke en maatschappelijke organisaties, waaronder Waag Futurelab en PublicSpaces, aan de ontwikkeling van ‘digitale publieke ruimten’. Een digitale publieke ruimte is een internetplatform dat mensen in staat stelt om interacties en relaties aan te gaan volgens publieke waarden. Deze korte definitie dekt wellicht de lading, maar in praktijk is de digitale publieke ruimte een complex concept dat meer uitleg verdient. Want wat houden die publieke waarden in? En hoe beïnvloeden die publieke waarden het ontwerp van de digitale publieke ruimte? Dit artikel dient als korte introductie in de wereld van digitale publieke ruimten en beschrijft wat een digitale ruimte publiek maakt.
De digitale ruimte
Bij de term ‘publieke ruimte’ denk je waarschijnlijk aan de fysieke publieke ruimte, als pleinen, parken en straten. Dat klopt, maar inmiddels is de publieke ruimte veel meer dan alleen fysiek. Die ontwikkeling gaat verder terug dan de komst van het internet. Ook radiofrequenties en de publieke omroep vallen onder de publieke ruimte.
De fysieke en digitale ruimten lijken wellicht naar verschillende werelden te verwijzen, maar ze zijn onlosmakelijk met elkaar verweven. Denk bijvoorbeeld aan een fysieke bijeenkomst die zowel via posters als websites en sociale media wordt aangekondigd. En na afloop kunnen geïnteresseerden de sessie online terugkijken. De digitale publieke ruimte is daarbij een verrijking, geen vervanging, van de fysieke publieke ruimte.
Soms vervaagt de grens tussen fysiek en digitaal zelfs volledig. Fysieke publieke ruimten worden bijvoorbeeld gedigitaliseerd door middel van digitale reclameborden, veiligheidscamera’s voor de deur of scanauto’s op straat. Tegelijkertijd heeft de digitale wereld fysieke onderdelen; er zijn hardware, servers, en glasvezelinfrastructuren nodig om digitale technologie in de lucht te houden. Deze fysieke componenten kunnen allemaal als ‘ruimten’ worden gezien.
De publieke ruimte
De term digitale publieke ruimte wordt vaak gebruikt om digitale platformen, infrastructuren of netwerken te beschrijven. Toch zijn deze niet altijd écht publiek. Waag refereert met de term digitale publieke ruimte naar digitale platformen, infrastructuren of netwerken die gebaseerd zijn op publieke waarden.
De publieke ruimte is een gedeelde ruimte met normen en regels die zijn geworteld in de fundamentele waarden van onze samenleving. Deze regels garanderen bepaalde vrijheden, maar leggen ook grenzen op. Denk bijvoorbeeld aan een marktplein waar iedereen welkom is, maar je een vergunning nodig hebt om goederen te verkopen. Je mag geen goederen verkopen die schadelijk voor de mens of samenleving zijn. Op deze manier beschermen we de waarden waarop onze samenleving gestoeld is; we genieten een mate van vrijheid zolang we goed voor onze medemens zorgen. Zo zijn publieke ruimten over het algemeen openbaar en toegankelijk, zolang men zich aan de bestaande regels en normen houdt.
Tegenwoordig speelt een groot deel van ons leven zich af in private ruimten. Private ruimten functioneren volgens hun eigen regels (binnen de grenzen van de wet). Private ruimten kunnen verward worden met publieke ruimten omdat ze bepaalde eigenschappen delen. Zo zijn sommige private plekken – net als openbare ruimten - gratis en algemeen toegankelijk en kunnen ze een belangrijke rol vervullen in ons sociale landschap. Neem bijvoorbeeld het platform X (voormalig Twitter) dat een grote rol speelt in de politieke en journalistieke dialoog. Om deel te nemen aan deze dialoog, moeten gebruikers een account aanmaken en instemmen met de voorwaarden die X oplegt. Hoewel hier een publiek debat wordt gevoerd, wordt de ruimte zelf beheerd op basis van private belangen en marktwerking.
Het belangrijkste verschil tussen de publieke en private ruimte, is dat we in de publieke ruimte handelen in de rol van burger in plaats van gebruiker of klant. In de publieke ruimten kunnen we onze rechten als burgers uitoefenen. Daar zijn onze rechten gelijkwaardiger, beter beschermd en meer in lijn met democratische mechanismen dan in private ruimten. Bezoekers van de publieke ruimte kunnen daar met elkaar communiceren, uitwisselen en interacteren. Bovendien kan de publieke ruimte de rol spelen van de ‘openbare sfeer’: een plek waarin ideeën over de samenleving en democratie worden besproken en gedeeld, en waar gemeenschap en gedeeld begrip kunnen ontstaan. In private ruimten zijn mensen vaak klanten, gasten of werknemers. In deze rollen zijn we onderworpen aan de regels en voorschriften van de eigenaar van de private ruimte.
Waarden in het ontwerp
Momenteel is onze digitale ruimte met name vormgegeven op basis van private en commerciële waarden. Dit uit zich onder andere in surveillance, filterbubbels en gedragsbeïnvloeding. Dit zijn technieken en strategieën die ontworpen zijn om o.a. de aandacht van de gebruiker zo lang mogelijk vast te houden, de gebruiker aan een platform te verbinden, en zo een monopolie te bewerkstelligen.
Dat kan anders. We kunnen de digitale ruimte zó ontwerpen dat publieke belangen, regels en gebruiken de boventoon voeren. Het ontwerp van de digitale ruimten en de onderliggende (infra)structuren zullen er heel anders uitzien naargelang we commerciële of juist publieke waarden prioriteren. Wanneer je een platform ontwerpt dat de privacy van de gebruiker prioriteert, zal dat heel anders in elkaar steken dan een platform dat gericht is op staatssurveillance. Dit heeft effect op alle lagen van het ontwerp, bestuur, beheer en gebruik van een digitale ruimte. [Meer weten? De Public Stack zet dit op inzichtelijke wijze uiteen.]
Om publieke waarden te borgen, is het belangrijk dat het bestuur en beheer van de digitale publieke ruimte in handen is van de gebruikers. Dit kan op een expliciete en bewuste manier — denk aan de bestuursvormen van coöperatieven en verenigingen. Maar ook jouw aanwezigheid op een platform en de keuzes die je daar maakt, kunnen effect hebben op het beheer en ontwerp van het platform. In 2021 kondigde WhatsApp nieuwe algemene voorwaarden aan waarmee de privacy van gebruikers in het geding kwam. Hierdoor stapten veel gebruikers over op alternatieve platformen zoals Signal. Dat gaf een sterk signaal waardoor WhatsApp geforceerd werd om de nieuwe voorwaarden te herzien.
De digitale publieke ruimte
Als je in de fysieke wereld een stukje gaat wandelen, kun je onbewust en onverwachts in een publieke ruimte terecht komen. Je kunt een plein op lopen waar je nog nooit bent geweest, een oude bekende tegenkomen, of genieten van een straatmuzikant die zo zijn geld verdient. Deze toevalligheid is vanzelfsprekend in de fysieke publieke ruimte. Tom Demeyer, voormalig CTO van Waag Futurelab, ziet deze toevalligheid als een essentieel – maar tot nog toe missend – onderdeel van bestaande digitale publieke ruimtes. Een écht digitale publieke ruimte moet zowel doelbewust als per ongeluk te vinden zijn.
De bestaande digitale publieke ruimten zijn vrij één-dimensionaal: het zijn websites of apps die één vorm van activiteit ondersteunen. Via Mastodon kun je korte berichtjes plaatsen en lezen; op PeerTube kun je video’s plaatsen en bekijken; en op Kenniscloud kun je met andere (burger-)wetenschappers gedeelde kwesties bespreken. Je moet voor elk van deze platformen een account aanmaken en je moet weten waar je naar op zoek bent. De toevalligheid en de multimodaliteit van een ideale digitale publieke ruimte missen hier.
Er is een infrastructuur in ontwikkeling die de verschillende puzzelstukjes met elkaar verbindt; de Fediverse. De Fediverse is een verzameling van advertentievrije, gedecentraliseerde en op privacy gerichte sociale netwerken in gemeenschapseigendom. Activiteiten (zoals berichten, artikelen, video’s) worden gedeeld met alle aangesloten platformen. Het is bij uitstek publiekelijk georganiseerd: alle activiteiten en bijdragen zijn openbaar te zien en te delen, ook al heb je een anoniem account. Zo kun je bijvoorbeeld op Mastodon zien wat iemand anders via PeerTube gedeeld heeft.
In de Fediverse zijn dus verschillende activiteiten te beleven: je kunt er video’s bekijken of delen, politieke onderwerpen bediscussiëren, en connecties maken met bekenden en onbekenden. Zelfs toevallige interacties en ontmoetingen kunnen er plaatsvinden. Er zijn wel bepaalde regels en normen, maar alles staat in het belang van de burger en de gemeenschap. Het is een goed voorbeeld van een multimodale omgeving, gebaseerd op publieke waarden, waar commerciële partijen de kop op kunnen steken maar zich moeten schikken naar het publieke belang. Kortom, een ideale digitale publieke ruimte.
Wil je meedenken over het ontwerpen van de digitale publieke ruimte en hoe we het internet kunnen terugwinnen van Big Tech?
Kom dan naar de PublicSpaces conferentie op donderdag 6 juni en vrijdag 7 juni. Via panels, keynotes, rondetafelsessies, lezingen, kunst en cultuur banen we ons een weg richting een internet waar we gezamenlijk de regels bepalen.
Bekijk het programma en bestel kaarten.
