Vanuit het project T-Factor onderzoeken we op Amsterdam Science Park het tijdelijke gebruik van stedelijk ontwikkelingsgebied. Waag heeft daarbij een speciaal oog voor ecologie, en niet-menselijke entiteiten als planten en dieren. Is de Zoöp een manier om ecologie in te bedden in stedelijke ontwikkeling? Hierover praten we met Klaas Kuitenbrouwer, onderzoeker bij Het Nieuwe Instituut.
De uitdaging
Wat wij mensen belangrijk vinden, daar kunnen we gelukkig zelf onze mond over open trekken en naar handelen. Of we laten onze belangen behartigen door politici, activisten of vakbonden. Door al dat menselijke spraakgeweld raakt het welzijn van dieren, planten en microben nogal eens ondergesneeuwd. Als we iets aan de wederopbouw van de natuur willen doen, dan kunnen Zoöps een oplossing zijn.
‘De Zoöp is een nieuw organisatiemodel, een nieuw soort juridische entiteit.’ Aan het woord is Klaas Kuitenbrouwer, onderzoeker bij Het Nieuwe Instituut. ‘Zoöp wil een stem geven aan de positie van niet-menselijk leven en daarmee bijdragen aan ecologische regeneratie.’
Hoe het werkt
Elke organisatie of stichting heeft een bestuur: gezamenlijk bepalen de voorzitter, penningmeester en bestuursleden de richting van de organisatie en regelen ze allerlei zaken. Een organisatie verandert in een Zoöp door een bestuurszetel toe te wijzen aan een zoönomische vertegenwoordiger. Deze persoon behartigt de belangen van niet-menselijk leven in de operationele sfeer van de organisatie. Op deze manier worden de niet-menselijke belangen altijd meegenomen in de besluiten.
In principe moet het hele bestuur bereid zijn om ecologische regeneratie binnen het afgebakende gebied na te streven. ‘Je probeert met z’n allen naar het geheel te kijken, naar de gezondheid van het collectieve lichaam’, aldus Klaas. ‘Ecologische regeneratie gaat over vergroting van biodiversiteit, over het vermeerderen van leven. Het is daarmee anders dan duurzaamheid.’
Duurzaamheid gaat over het beperken van de negatieve menselijke impact op de natuur: het werkt bijvoorbeeld toe naar “zero emission” CO2-uitstoot. Ecologische regeneratie gaat verder: het wil meer teruggeven dan het neemt en slaat dus meer C02 op dan dat het uitstoot. Klaas: ‘Ecologische regeneratie geeft mensen eerder een actieve rol om het leven te bevorderen.’
Beeld: Regeneratieve Boerderij Bodemzicht
Neem bijvoorbeeld het buurthuis. Dat heeft een bepaalde functie: een ontmoetingsplek zijn voor mensen in de buurt. Het kan daarnaast een Zoöp zijn, als een van de bestuurszetels aan een Zoöp-vertegenwoordiger wordt toegewezen. Stel nu dat een bestuurslid oppert om het braakliggende stuk grond naast het buurthuis te asfalteren voor een parkeerplaats voor scooters, fietsen en scootmobiels. De Zoöp-vertegenwoordiger zou kunnen tegenwerpen dat het braakliggende stuk grond nu juist behouden moet worden voor kruiden, bijen en vlinders.
‘Als Zoöp doorga je een jaarlijks proces van vier stappen: je bakent een stuk terrein af, observeert welke planten, dieren en menselijke organisatie er leven en zijn, karakteriseert wat hun belangen zijn en grijpt in wanneer de belangen uit balans zijn. Zo hebben bomen bepaalde belangen, maar een bedrijf op de Zoöp ook. Elk jaar implementeer je uiteindelijk één of meerdere interventies die de levenskwaliteit van niet-menselijk leven van de Zoöp verbetert,’ legt Klaas uit.
Mensen strijden voor niet-mensen
Maar kunnen mensen wel optreden als vertegenwoordiger voor niet-mensen? Het is tenslotte niet zo dat de natuur in opstand kan komen als het zijn zoönomische vertegenwoordiger niet goed vindt. ‘Op zich is vertegenwoordiging niets geks’, stelt Klaas. ‘Democratie werkt met vertegenwoordiging.’
Beeld: Patricia de Ruijter
‘Dat vertegenwoordiging van niet-mensen speciaal moeilijk zou zijn, berust op de aanname dat er een onoverbrugbaar verschil is tussen mensen en niet-mensen,’ vervolgt hij. ‘Mensen hebben natuurlijk niet dezelfde lichamen als niet-mensen, maar je kunt je wel degelijk leren verplaatsen in een ander sensorium. De speciale taak van de vertegenwoordiger is daarbij niet zozeer om besluiten te nemen voor niet-menselijk leven, maar om te zorgen dat er ruimte voor ze is, waarin ze zelf kunnen kiezen.’
De berg klaagt het bedrijf aan
Zoöp is geïnspireerd door drie cases in Nieuw-Zeeland, waar een rivier, een woud en een berg de status van rechtspersoon hebben gekregen. In de Maori-cultuur worden zij al als levende voorouders beschouwd, en nu is dat ook bij de wet vastgelegd.
De Whanganui rivier in Nieuw-Zeeland heeft de status van rechtspersoon
Dat betekent dat een bedrijf die de berg komt vervuilen, vanuit de status van rechtspersoonlijkheid van de berg kan worden aangeklaagd in Nieuw-Zeeland. ‘De status van rechtspersoon beschermt de positie van de berg. Maar het is in de aard wat reactief: rechtspersoonlijkheid komt vooral in het geweer als iemand iets verkeerd heeft gedaan,’ zegt Klaas.
Hij voorziet de mogelijkheid dat bepaalde stukken natuur in Nederland uiteindelijk ook een rechtspersoonlijkheid krijgen, net als de berg in Nieuw-Zeeland. ‘Je kunt je zoiets voorstellen bij uniek natuurgebied zoals het Waddengebied. De Zoöp brengt dat in zekere zin dichterbij.’ Het verschil met de cases in Nieuw-Zeeland is dat een Zoöp er vanuit gaat dat niet-menselijk leven gewoon al rechten heeft, zonder dat er formeel recht aan wordt verleend. Daarom is ook geen wetswijziging nodig.
De Zoöp is complementair aan het idee van rechtspersoonlijkheid. Het vult elkaar heel goed aan. 'Een Zoöp is meer proactief en kan ook prima werken voor lelijke stukjes land langs de snelweg of verpieterde stukken landbouwgrond, die nooit rechtspersoon zullen worden vanwege unieke biologische kwaliteiten.'
Een Zoöp op het Amsterdam Science Park?
Met het project T-Factor onderzoekt Waag op Amsterdam Science Park het tijdelijke gebruik van stedelijk ontwikkelingsgebied. Het oprichten van een Zoöp in dat gebied kan interessant zijn. Hoe zouden we dit moeten aanpakken? ‘Je zou voor het beheer van de grond een speciale stichting kunnen oprichten met verschillende belanghebbenden. Noem het in jullie geval Stichting Amsterdam Watergraafsmeer.’
Amsterdam Science Park
Klaas: ‘Hiervoor moet je dus wel zeggenschap hebben over de grond, en er moet budget zijn om interventies mee te kunnen plegen. De Universiteit van Amsterdam of de Gemeente Amsterdam zouden partners kunnen zijn. In het bestuur van Stichting Amsterdam Watergraafsmeer zal naast de belanghebbenden ook een zoönomische vertegenwoordiger plaatsnemen. Diegene zal met kennis van ecologie, organisatie en enige artistieke gevoeligheid de stem van de natuur in het gebied vertegenwoordigen.’
Zoöps helpen de wereld (misschien een beetje) te redden
Wat betreft de slagkracht van Zoöps is Klaas niet zo naïef om te denken dat Zoöps de wereld gaan redden, maar: ‘het helpt wel bij een transformatie naar een ander soort logica. Het doel is om een cultuur te creëren van samenwerking tussen mensen en niet-mensen. Op dit moment hebben vijftien organisaties al aangegeven Zoöp te willen worden.’
Bij deze Zoöps-in-de-dop zijn elementen van de Zoöp-gedachte al in praktijk gebracht, zoals University College Uitrecht en Boerderij Bodemzicht in de buurt van Nijmegen. Bij Boerderij Bodemzicht hebben twee biologen een stuk verarmde landbouwgrond in anderhalf jaar weer totaal tot leven weten te brengen. Klaas: ‘De eerste plant-, dier- en schimmelsoorten die bedreigd worden met uitsterven, komen daar alweer kijken op het land.’
Beeld: Patricia de Ruijter
Verder kijken, lezen en luisteren?
- Ontdek alles over het Zoöp-project van Het Nieuwe Instituut
- Lees de Amsterdam Science Park Field Notes #1 van Waag
- Bekijk een mini-college over Bruno Latour en Het parlement van de dingen van filosoof Peter-Paul Verbeek
- Beluister de podcast-aflevering ‘Wat horen we onder water?’ van de Ambassade van de Noordzee via Spotify. Op de onderzoeksboot van Rijkswaterstaat word je bijgepraat door Niels Kinneging, coördinator van JOMOPANS (Europees onderzoek naar geluidsdata uit de Noordzee) en Roelant Snoek, installateur van de hydrofoons
