Mede naar aanleiding van het schandaal rond de kinderopvangtoeslagen stelde het kabinet begin 2022 Arre Zuurmond aan als Regeringscommissaris Informatiehuishouding. De belangrijkste taak van deze nieuwe functie: zorgen dat de overheid grip krijgt op haar informatiestromen. Want hoewel de overheid steeds meer informatie produceert, kan ze met die informatie burgers en bedrijven niet goed bedienen.
Een van de speerpunten van Arre Zuurmond is een voorstel voor een nieuwe Algemene Informatiewet. Op dit moment ontbreekt een goed wettelijk fundament voor de informatiehuishouding. In de ontwikkeling van deze wet vroeg de Regeringscommissaris aan Waag Futurelab om een advies uit te brengen over de opzet van de wet. Job Spierings dook in het wetsvoorstel en kwam met de volgende (samengevatte) analyse.
Verdere digitalisering de oplossing?
De wet draagt vooral bij aan nog verder digitaliseren van de overheid en loopt daarmee het risico in tegenspraak te raken met zichzelf, door zich vooral te richten op het verder optimaliseren van interne overheidsprocessen. Onbedoeld gevolg is dat de burger alleen nog maar gezien kan worden als passieve krantenlezer, hulpeloze aanvrager of woedende twitteraar. Maar nooit als iemand die iets kan, organiseert of tot stand brengt. En dus ook niet als iemand die iets zou willen weten of zelf over informatie beschikt.
Daar komt nog bij dat digitalisering, zeker in combinatie met dwingende overheidsprocessen, eigenschappen versterkt die op gespannen voet staan met een responsieve overheid. Digitalisering is onomkeerbaar reductief, dwingt tot te rigide keuzes (iets in het midden laten kan niet), vergroot de afstand tot de werkelijke context en heeft de neiging zichzelf te verbergen. Daarom komt Waag tot de volgende aanbevelingen:
Waar kunnen burgers informatie halen of aanvullen?
De belangrijkste aanbeveling van Waag is dat er plek in de wet moet komen voor de maatschappelijke informatiebehoefte. Zodat normen kunnen worden gesteld die ervoor zorgen dat mensen informatie niet alleen kunnen inzien, maar ook gezamenlijk kunnen inzetten en aanvullen.
Betrek alle belanghebbenden bij ontwerpproces
Daarnaast vereisen de fundamentele beperkingen en risico's van informatie en digitalisering dat alle belanghebbenden een actieve rol hebben in het ontwerpproces van informatie. Daarvoor moeten participatieve en gebruiksgerichte ontwerpmethoden worden geïntegreerd in wet- en regelgeving, zodat informatie tot stand komt mét mensen in plaats van voor mensen.
Verplichte contexttoets
Omdat elk systeem een feedbackloop nodig heeft, moeten beleidsmakers, ontwerpers en uitvoerders zélf verantwoordelijkheid nemen om de werkelijke situatie in de leefwereld te toetsen aan beginselen van behoorlijk bestuur. Waag stelt daarvoor een verplichte context-toetsing voor, waarmee mensen een beroep kunnen doen op de werkelijke context van de leefwereld, zodat de gedigitaliseerde blik ter discussie gesteld kan worden. Als het dashboard van het ministerie of gemeentehuis op ‘groen’ staat, maar in huis of in de wijk is het toch echt ‘rood’, is er dan voorzien in een proces waarmee de uitvoering dit kan vaststellen? Kunnen mensen zich als onderdeel van het gewone proces ergens melden als de overheids-feedbackloop onverhoopt toch tekortschiet?"
Door een volwaardig maatschappelijk perspectief op te nemen in de Algemene Informatiewet, kan de samenleving worden betrokken bij de ontwikkeling van de informatie-infrastructuur. In plaats van te vertrouwen op magische technologische oplossingen, richten we onze hoop en verwachtingen op de kracht van maatschappelijke betrokkenheid en samenwerking.
Lees het hele rapport: Maatschappij zoekt informatie
