Voedsel is een onderwerp waar iedereen over mee kan praten. We hebben er namelijk allemaal mee te maken en de meesten van ons minstens drie keer per dag. Eten vormt een belangrijk aspect van onze identiteit. We weten ook dat de productie van ons voedsel een impact heeft op de aarde, en dat de consumptie van voedsel invloed heeft op ons lichaam. We staan voor een voedseltransitie richting gezonde(re) en duurzame producten. Maar hoe kunnen we die transitie invullen en wie zijn daarbij betrokken?
In het project Tipping the Balance onderzoeken Wageningen Universiteit en Waag Futurelab hoe we de (lokale) voedselomgeving kunnen vormgeven in lijn met de transitie naar een meer plantaardig dieet. De voedselomgeving omvat: 'de beschikbaarheid, informatie, prijs, promotie en zichtbaarheid van voedselverkooppunten en voedingsmiddelen in de omgeving'. Een gezonde, duurzame voedselomgeving is zo ingericht dat het ongezonde en niet-duurzame voedselkeuzes ontmoedigt en gezonde, duurzame keuzes juist makkelijker maakt. Op dit moment vormen veel plekken juist een omgeving die obesitas promoot, met een overaanbod van ongezond voedsel. Denk bijvoorbeeld aan de supermarkt, waar je bij de kassa wordt verleid om nog snel een ongezonde snack mee te pakken. Kunnen we samen met consumenten en voedselaanbieders bedenken hoe deze plekken anders ingericht kunnen worden?
Vorig jaar is Waag begonnen met straatonderzoek op wijkniveau in Amersfoort Schothorst. Het thema leefde in het lokale winkelcentrum en er waren veel wensen en ideeën voor gezond en duurzaam voedsel in de wijk. Veel mensen hebben bepaalde overtuigingen en emoties rondom eten. Tegelijkertijd is er vanuit beleidsmakers behoefte om de voedselomgeving anders in te richten. De heersende sociale normen en voedselcultuur, en voedselrichtlijnen en wetgeving maken ook deel uit van de voedselomgeving.
Het is daarom van belang dat we samen met mensen nadenken over veranderingen in de voedselomgeving om makkelijker tot maatschappelijke acceptatie van deze omgeving te komen. Hoe gaan we hierover constructief in gesprek? In Amersfoort Schothorst heeft Waag het afgelopen half jaar verschillende co-creatiemethoden ingezet om met de buurt in gesprek te gaan over de voedseltransitie. Hieronder volgt een verslag van drie bijeenkomsten waarin we samen met buurtbewoners, voedselaanbieders, gezondheidsexperts en beleidsmakers in Schothorst oplossingen voor een duurzamere lokale voedselomgeving hebben bedacht.
In gesprek over gevoelens rond voedsel
Hoe kijkt men naar de vegetarische loempia in de voetbalkantine? Deze vraag stond centraal op 6 mei in de kantine van de Voetbalvereniging VVZA. Een groep van 25 deelnemers kwam samen om in gesprek te gaan over voedsel en samen te koken. Tijdens de avond vond een uitwisseling van perspectieven en kennis rondom voedsel plaats en namen we letterlijk een kijkje in de keuken van de kantine om vegetarische en niet-vegetarische gerechten te koken.
Middels de methode ‘emotienetwerken’ werd het gesprek aangegaan over de transitie naar een meer plantaardig aanbod van voedsel. Emotienetwerken is een gespreksmethode waarbij een groep mensen verschillende gevoelens deelt over een bepaald onderwerp door positie te kiezen op een grid met de assen ‘intens-mild’ en ‘positief-negatief’. Terwijl meer duidelijk wordt over het onderwerp, kunnen mensen van positie veranderen. Daarnaast verhouden ze zich ook ten opzichte van de andere mensen op het grid. In dit geval werden mensen gevraagd positie te kiezen ten opzichte van de loempia, die vervolgens vegetarisch bleek.
Tijdens de avond gingen de gesprekken over wat er belangrijk is aan voedsel, zoals waar het vandaan komt, hoe het smaakt maar ook hoe het eruit ziet, en hoe het bereid is. Zo ontstond er wederzijds begrip voor zowel de voor- als de tegenstanders van de vegetarische loempia. Een deelnemer deelde: ‘ik vind het interessant om iedereens verhaal over eten te horen, waarom ze van bepaalde dingen houden of waarom het speciaal is om te maken.’ Door vervolgens samen de vegetarische loempia en meer te koken, werd er een verdieping aangebracht in het gesprek tussen buurtbewoners die elkaar hiervoor nog niet kenden en op hele verschillende manieren naar eten kijken. Iemand reflecteerde: ‘als je samen in de keuken staat, verdwijnt status en verschil. Iedereen helpt elkaar en je bent gelijk.'
De toekomst van voedsel vormgeven
Bij Volkstuinvereniging de Brinken, op de rand van Park Schothorst, gingen we op 2 juni toekomstdenken met bewoners en voedselexperts uit de wijk. Als we tien jaar vooruitkijken, hoe ziet het voedselaanbod in Schothorst er dan uit? Met behulp van de co-creatiemethoden ‘Crazy 8’ en ‘De Krant van de Toekomst’ werden toekomstbeelden voor de wijk bedacht. Die varieerden van doemscenario's tot high-tech oplossingen tot utopieën met een lokale en sociale voedselvoorziening. Het formuleren van toekomstbeelden in de vorm van een krantenartikel hielp om kernelementen te identificeren. Zo kunnen high-tech oplossingen, zoals een 3D-voedselprinter, worden ingezet om voedselverspilling tegen te gaan en om voedselconsumptie perfect af te stemmen op iemands persoonlijke leefstijl. Sociale oplossingen, zoals een buurtkoelkast, gaan weer op een andere manier verspilling tegen en dragen tegelijkertijd bij aan een gevoel van verbinding in de buurt. Onderliggend speelt ook een behoefte aan kortere ketens en meer transparantie in het voedselsysteem; mensen zouden graag eten zelf verbouwen of kunnen inkopen bij lokale boeren.
Om te kijken hoe deze elementen een rol spelen in het veranderen van de bestaande voedselomgeving, brachten we het voedselsysteem van Amersfoort Schothorst in kaart. Wie zijn de spelers in en buiten de wijk en hoe kunnen zij samenwerken in de voedseltransitie? Door middel van de methode ‘Group Model Building’ werd een complexe systeemmap geschetst van partijen zoals de buurtsuper, de moestuin, maaltijdbezorgingsdiensten en de voetbalkantine, die allemaal een rol spelen in het vormgeven van de voedselomgeving. Samenwerkingen tussen verschillende partijen kunnen leiden tot veranderingen in die omgeving. Een goed voorbeeld is de al bestaande samenwerking tussen de moestuin en de voedselbank van Amersfoort, waarbij overtollige oogst door tuinders wordt gedoneerd aan de voedselbank. Zo wordt voedselverspilling voorkomen en hebben de klanten van de voedselbank toegang tot verse, gezonde producten.
Een netwerk in de buurt
Tijdens de buurtBBQ op 6 juli, georganiseerd in samenwerking met de Voedselapotheek, Apotheek Orion en Inloophuis Schothorst, brachten we de toekomstbeelden uit de voorgaande sessie onder de aandacht bij een breder publiek. En we zochten de missende schakel: wat zijn de concrete stappen die we vandaag kunnen nemen om tot een gewenste toekomst te komen?
Een veelgehoord antwoord was: meer gezonde buurtBBQs organiseren. Naast dat dit gewoon gezellig is, draagt zo’n barbecue bij aan inclusiviteit, kennisdeling, gezonde keuzes en het leggen van nieuwe sociale contacten. Iedereen in de wijk kon aansluiten waardoor er mensen met diverse culturele en socio-economische achtergronden aanwezig waren. Op het menu stonden vooral gegrilde groenten en salades, en zo vormde de BBQ een tijdelijke gezonde voedselomgeving. Daarnaast waren er gezondheidsexperts aanwezig, aan wie men vragen kon stellen over gezonde voeding. In Schothorst bestaat al een breed netwerk van zorgverleners die samenwerken om een gezonde leefstijl als preventiemiddel in te zetten. Daarnaast zijn partijen zoals het Inloophuis en de Voedselapotheek bezig om meer sociale binding te creëren in de wijk, onder andere door samen te koken en te eten.
Conclusie
Tijdens deze bijeenkomsten hebben buurtbewoners en lokale voedselaanbieders samen een beeld geschetst van hoe een gewenste gezonde voedselomgeving eruit kan zien. Door samen in gesprek te gaan, elkaar te leren kennen en naar oplossingen te zoeken, kunnen zij een positieve bijdrage leveren aan de voedseltransitie. Ook is er een rol voor beleidsmakers, die samen met de buurt aan de slag willen met het inrichten van een gezonde voedselomgeving. Wij raden hierbij aan om op lokaal niveau te kijken welke samenwerkingen al bestaan en hoe die versterkt kunnen worden. Daarnaast is het belangrijk om met buurtbewoners te praten over de overtuigingen en emoties die van invloed zijn op hun voedselconsumptie. Hierbij kunnen ontwerpmethoden uit de creatieve industrie worden ingezet om tot een gemeenschappelijke basis te komen en te inspireren tot samenwerking. En vergeet niet: juist door samen te koken en te eten leg je de basis voor een duurzame en gezonde samenwerking rondom voedsel in de buurt.
