In onze steden gebruiken gemeenten smart city technologiëen als beeldherkenningstechnologie (computer vision) en kunstmatige intelligentie (AI) om de publieke ruimte efficiënter in te richten en de levenskwaliteit van bewoners te vergroten. Deze technologieën worden veelal ingekocht en ontwikkeld middels aanbestedingen: een opdracht voor bijvoorbeeld toekomstige leveringen, diensten of werken. Deze opdracht wordt bekendgemaakt door de opdrachtgever, bijvoorbeeld de gemeente, zodat bedrijven en organisaties zich op de opdracht kunnen inschrijven.
Momenteel zijn aanbestedingen van de overheid vooral gericht op samenwerking met de markt. Bewoners zijn niet of nauwelijks betrokken in het proces, terwijl er tijdens de ontwikkeling van smart city technologiën veel ethische keuzes worden gemaakt. Het aanbestedingsproces biedt kansen voor een constructieve samenwerking tussen overheid en maatschappij; een publiek-civiele samenwerking. Door het aanbestedingsproces op een andere manier in te richten, kunnen gemeenten publieke waarden beter borgen in innovatieve oplossingen voor de stad. Waag visualiseerde een aanbestedingsproces met touchpoints waarop gemeenten burgers kunnen betrekken.
Aanbestedingsproces op basis van publieke waarden
Waag's visualisatie van het aanbestedingsproces is gebaseerd op het inkoopproces volgens PIANOo, Expertisecentrum Aanbesteden van de Rijksdienst voor Ondernemend Nederland (RVO). PIANOo deelt het aanbestedingsproces op in drie fases: het voorbereiden van de opdracht, het doorlopen van de aanbestedingsprocedure en het uitvoeren van de opdracht. Aan de hand van die fases heeft Waag verschillende momenten geïdentificeerd voor het expliciteren van publieke waarden door bewoners te betrekken. Het betrekken van bewoners kan op verschillende manieren, denk aan onafhankelijke experts, panels, maatschappelijke initiatieven, een raad of ethische commissie, of door in gesprek te gaan met de volksvertegenwoordiging (Waag, 2024).
De tijdlijn Publieke waarden in het aanbestedingsproces geeft weer op welke momenten in het aanbestedingsproces de gemeente (of andere opdrachtgever) burgers kan betrekken. Voorbeelden hiervan zijn het integreren van een voor- en een natraject of een doorlopende evaluatie van het proces waarbij de opdrachtgever burgers betrekt. Op de tijdlijn worden deze touchpoints beschreven en worden tools en best practices gedeeld.
Er zijn ook mogelijkheden om de maatschappij te betrekken die buiten het ‘standaard’ inkoopproces vallen. Daarnaast verlopen de stappen in de tijdlijn niet altijd lineair. Door flexibel met de stappen in de tijdlijn om te gaan, kunnen bewoners ook in een later stadium nog betrokken worden. Bijvoorbeeld tijdens de ontwikkeling van het eindproduct. De gemeente Amsterdam ontwikkelt momenteel een ‘ethisch scanvoertuig’. De aanbesteding voor dit product is al doorlopen: de aanbestedende partij is al gekozen en het uitvoeren van de opdracht is gestart. Door het aanbestedingsproces niet lineair te volgen, heeft de gemeente Amsterdam in de zogenaamde contractfase nog een burgerpanel betrokken. Dit burgerpanel kan input geven op de ontwerpeisen van het scanvoertuig. Deze mogelijkheden om af te wijken van de standaard tijdlijn zijn deels opgenomen in de visualisatie door middel van 'alternatieve lijnen'.
Publieke waarden in technologie
Volgens artikel 1.4.2 van de aanbestedingswet (2012) moet een aanbesteding leiden tot ‘zo veel mogelijk maatschappelijke waarde voor de publieke middelen’. Bij het inkopen van smart city technologie kan men zich afvragen in hoeverre de inzet van technologie beantwoord aan de beleidsdoelen, hoe maatschappelijke waarde wordt gecreëerd en voor wie.
In de aanbesteding voor computer vision technologie worden al vroeg in het proces keuzes gemaakt die van invloed zijn op burgers en op de publieke ruimte. Waarden van overheidsambtenaren die het proces begeleiden of de marktpartijen die worden geconsulteerd beïnvloeden (impliciet) bepaalde keuzes in zowel het aanbestedingsproces als het ontwerpproces. Daardoor bestaat computer vision technologie vaak uit een private stack of een state stack: de technologie wordt ontwikkeld voor commerciële doeleinden of ten dienste van de overheid en ontstaat uit een gesloten ontwerpproces.
Technologie die het maatschappelijke belang dient, bestaat uit wat Waag de Public Stack noemt. In deze public stack volgen vanuit publieke waarden een open ontwerpproces en open technologie die dient voor burgers.
Het aanbestedingsproces is een uitgelezen kans om de principes van de Public Stack in de praktijk te brengen. Hoe eerder burgers betrokken worden, hoe groter de mogelijke invloed van burgers op het eindproduct (Arnstein, 1969). Door maatschappelijke partijen of bewoners in het aanbestedingsproces te betrekken, worden publieke waarden in het ontwerpproces geborgd.
Over het project Human Values for Smarter Cities
Waag’s Smart Citizens Lab gaat uit van slimme burgers in plaats van slimme steden. Daarom deed Waag in het project Human Values for Smarter Cities onderzoek naar de mogelijkheid om burgers te betrekken in het aanbestedingsproces. De ontwikkeling van een ‘ethisch scanvoertuig’ in de gemeente Amsterdam vormde de onderzoekscasus. Middels interviews, co-creatie oefeningen met experts, een sessie met het onderzoeksconsortium en een presentatie op de AMS-conferentie 2024, ontwikkelde Waag een tijdlijn waarop aangegeven staat op welke momenten in het aanbestedingsproces de maatschappij betrokken kan worden.
Meer weten over het onderzoeksproject Human Values for Smarter Cities? Bezoek de projectwebsite.
Heb je vragen over hoe je een aanbesteding kunt ontwerpen op basis van publieke waarden? Neem contact op met life [at] waag [dot] org.
