Wat als we niet langer de groei van de economie als einddoel nemen, maar bijvoorbeeld solidariteit, circulariteit of de zekerheid dat we in 2090 nog zuurstof kunnen happen? Met andere woorden: Wat als we de regels van het spel veranderen?
In de blogserie Spelbrekers gaan we in gesprek met kunstenaars, muzikanten en wereldverbeteraars die het anders doen. We vragen hen: welke nieuwe spelregels zijn er nodig voor een open, eerlijke en inclusieve toekomst?
Vandaag spreken we grafisch ontwerper Lukas Engelhardt (DE/NL). Met zijn werk Squatting the Cloud werd hij geselecteerd vanuit de Artsformation open call. Hiermee ontwikkelt hij werk dat te zien is tijdens Museumnacht Amsterdam (5 november) en bij de aankomende expositie Digitale Schaduwen in de Openbare Bibliotheek Amsterdam (9 december 2022 - 26 februari 2023).
Hoe zou je jezelf voorstellen?
Ik ben Lukas, grafisch ontwerper uit Amsterdam, oorspronkelijk uit Duitsland. Ik bouw, breek en maak mijn eigen servers samen met vrienden en samenwerkingspartners. Daarnaast ben ik onderdeel van de kraakorganisatie Mokum Kraakt. Mijn huidige werk beweegt zich rondom het creëren van autonome plekken, zowel online als offline.
Als je nadenkt over de analogie tussen fysieke en digitale ruimtes, dan zijn er veel overeenkomsten met kraakpanden die vanuit een gemeenschap worden gerund. Beide soorten ruimtes zijn afhankelijk van de bestaande infrastructuren in de stad, waar menselijke interacties en samenkomsten worden gehost. Het idee om een niche voor jezelf en je groep te creëren vanuit waar je kunt opereren, is wat mijn werk in de digitale en fysieke ruimte verbindt.
Wat zijn volgens jou de regels van het huidige systeem?
Big tech bedrijven buiten arbeiders uit in lagelonenlanden, ze plegen inbreuk op onze privacy en werken samen met overheden om ons te bespioneren. Of ze bespioneren ons om spullen te verkopen en ons verdrietig te maken. Ik heb het idee dat veel mensen zich hier wel bewust van zijn, maar de vraag is hoe we hiervandaan verder moeten.
Wat werkt er nu niet aan deze regels? En waarom?
Als we nu willen samenwerken aan dezelfde bestanden, dan werken we vaak in de cloud. De cloud is een service die meestal door een bedrijf wordt geleverd. Het verbindt en synchroniseert verschillende computers met elkaar. Er is een gezegde dat de cloud eigenlijk gewoon iemand anders’ computer is. De term ‘cloud’ is een eufemisme, het is vaag en impliceert iets lichts en immaterieels, maar dat is verkeerd. Want achter deze service liggen fysieke ruimtes vol met servers, kabels, computers en infrastructuur. Het beschrijft datacenters, en daar is niets mystieks aan.
Het probleem is dat het ons lastig wordt gemaakt om aan deze ogenschijnlijk ‘gratis’ tools te ontsnappen. Alles wat je op Google Drive opslaat, wordt geanalyseerd om een profiel over je te maken, wat uiteindelijk wordt verkocht om je gepersonaliseerde reclame te tonen. Waarom gaan we hierin mee? Omdat grote bedrijven gebruiksvriendelijke interfaces kunnen bouwen die tegelijkertijd volledig verbergen wat er achter de schermen gebeurt.
De bedrijven achter deze tools sluiten niet aan bij mijn ethische waarden. Maar omdat ze zo gemakkelijk zijn om mee te werken, raken we eraan gewend. Het verstoort ons idee van de werkelijke waarde van de kosten. Hierdoor gaan alternatieve opties als self-hosting als een opgave voelen. Want als je wil self-hosten, dan moet je alles zelf onderhouden, als het stuk gaat moet je het maken, en de server moet altijd aan staan.
Zelfgebouwde server voor Salwa Foundation. Foto: Tommy Smits
Stel dat je de regels van het systeem kon veranderen, wat zou je dan veranderen?
Ik wilde geen werk meer over de problemen van het systeem maken, maar het op een meer pragmatische manier aanpakken. Daarom heb ik me ook aangemeld voor de Artsformation open call: met deze subsidie wil ik voor mensen als mezelf of kleine groepen of collectieven een ethisch verantwoorde ecologie van tools creëren. (Engelhardts werk werd geselecteerd uit 75 aanmeldingen, red.) Een groot deel hiervan draait om self-hosting. Het internet staat namelijk vol met informatie over hoe je dit doet, maar niet alles daarvan is toegankelijk voor de meeste mensen.
Samen met Paul Bille and Ada Reinthal werk ik aan een handleiding om je eigen server te bouwen. Het zal een Wiki tutorial worden die iedereen kan gebruiken die geïnteresseerd is in het onderwerp. Zo kan het zijn voor mensen die geïnteresseerd zijn in de alternatieven, of voor de iets meer ervaren mensen die willen weten welke hardware het beste is om te gebruiken, of welke software het beste is om te installeren. De handleiding wordt beschikbaar gesteld op een website, die gelanceerd wordt tijdens de Digitale Schaduwen-tentoonstelling in de expositieruimte van de Openbare Bibliotheek Amsterdam (vanaf 9 december 2022 t/m 26 februari 2023).
Ik ben recentelijk ook betrokken geraakt bij een groep die aan permacomputing werkt. Zij proberen daarbij om de landbouw-ontwerpprincipes van permacultuur toe te passen op computers en informatica. Het is een poging om computers ethischer en duurzamer te maken. Helaas is er geen perfecte wereld met een volledig ethisch verantwoorde manier van computergebruik, door de energie en materialen die bijvoorbeeld in de productie van chips wordt gebruikt. Ondanks dat is het belangrijk om te zien hoe we dit kunnen verbeteren. Om kleine oplossingen voor jezelf en je groep om je heen te bedenken, in plaats van met universele oplossingen te komen.
Neem veganisme. Het zal het kapitalisme of de bio-industrie niet wegvagen, maar het is nog steeds beter dan geen alternatief te hebben. Ik zie ook veel ruimte voor organisaties in de culturele sector om zichzelf te definiëren. Zij kunnen bepaalde keuzes nemen in de digitale infrastructuur die ze gebruiken. Natuurlijk moet je daarvoor een beetje moeite doen, maar er valt een hoop mee te behalen.
Lukas Engelhardt and Paul Billes audiowerk Are you working in the Dark? is te horen tijdens Museumnacht Amsterdam bij Waag
Hoe draagt jouw werk bij aan het creëren van alternatieven voor het huidige systeem?
Eerder heb ik computers gemaakt voor organisaties waarmee ze kunnen self-hosten. Zo maakte ik er een met Ada Reinthal voor Salwa Foundation. Je neemt een kleine computer, zet er een Linux system op en een installeert software. Dat is het! Het werk voor Salwa Foundation is tegelijkertijd een sculptuur: het hangt aan de muur in hun studio en het heeft een lichtje, een verhaal dat erin gegraveerd is en miniatuurplanten die erin groeien. Zo’n zichtbare server nodigt je uit om na te denken hoe digitale ruimtes eruitzien. Heel vaak zijn servers verborgen, maar ik maak ze graag zichtbaar door ze tot het centrale punt te maken waar vanuit je als groep kunt opereren. Zo kun je de digitale ruime meer als een bijeenkomstplek zien.
Tijdens Museumnacht bij Waag nodigen we bezoekers uit voor een begeleide visualisatie. Het is een geluidswerk genaamd Werk je in het donker?, dat ik samen met Paul Bille heb gemaakt. Het maakt een analogie tussen de fysieke naar de digitale ruimte, waardoor heel veel dingen die we als vanzelfsprekend beschouwen, opeens absurd lijken. Wat als je een gratis werkplek zou krijgen, onder het voorbehoud dat er altijd iemand over je schouder meekijkt? We wilden deze machtsstructuren laten zien, maar ook de fysieke metaforen die daarbij gepaard gaan. Vaak refereert de digitale ruimte naar een fysieke plek. Denk bijvoorbeeld aan de cyberspace of surfen op het internet.
Tijden de geleide visualisatie word je als bezoeker uitgenodigd om je digitale werkruimte te betreden. Doordat je jezelf daarin voorstelt, kun je nadenken wat voor relatie je hebt tot die ruimte. Hoe ziet die digitale ruimte eruit: is het opgeruimd of rommelig, deel je het? Maar ook: huur je het of ben je de eigenaar? Het is een tool om na te gaan wat voor plek jouw digitale ruimte is, en waarmee je je kunt indenken hoe je hem graag zou willen inrichten.
Zal het huidige systeem in de nabije toekomst veranderen? Ik denk van niet. Maar kan je dan wél wat doen op een kleinere schaal, wat beter ligt bij je eigen waarden? Natuurlijk. Ik denk dat daar heel veel mogelijkheden liggen. En hopelijk sijpelt het vanuit de kleinschaligheid door naar de grotere systemen.
Museumnacht x Waag: Hoe houden we de algoritmes in bedwang?
Gemiddeld scrollen en swipen we 5,5 uur per dag op onze beeldschermen. Maar wat staat er tegenover het gebruik van ‘gratis’ apps als Instagram en TikTok? En wie bepaalt eigenlijk de spelregels in de huidige aandachtseconomie? Tijdens Museumnacht 2022 bieden kunstenaars in de Waag een alternatief venster op een online wereld die meer open, eerlijk en inclusief is.
Bekijk het volledige programma
